94

GÖKHAN ÜRÜN/PETROL P‹YASALARININ YAPISI, PETROLÜN...

PETROL PİYASALARININ YAPISI, PETROLÜN ETKİLEŞİM AĞLARI VE PETROL ŞİRKETLERİ ARASINDAKİ REKABET ORTAMI Gökhan ÜRÜN* Large number of stakeholders, a dense and international network of interactions and application of high technology characterize the oil business. Oil is the source of both wealth (economics) and power (politics). While it is scarce and concentrated in certain regions of the world, it is essential for a stable economy. Therefore, every nation-state would like to have and control as much oil as possible. Rivalry in the oil resource allocation makes it a political matter. In this paper, the structure of petroleum markets and the characteristics of the oil business are described. A brief account of petroleum history, statistics regarding reserves and production by countries and companies are given to support the arguments. The political, economic, social and technological influences on oil companies are identified in the context of PEST analysis. The level of competition in the oil industry are further discussed by five forces analysis framework.

1. GİRİŞ

P

etrol söz konusu olduğunda etkileşim içinde olan kişi ve kurumların (stakeholder: sosyal paydaş) sayısı artmakta, bu etkileşim uluslararası boyuta taşınmakta ve hem ekonomik hem de siyasi nitelik kazanmaktadır. Enerji, ekonominin istikrarlı bir şekilde işlemesinin önemli bir şartıdır. Bugün dünyada ve ülkemizde kullanılan birincil enerji kaynaklarının dağılımına bakıldığında, petrolün yaklaşık %40 payla birinci sırada yer aldığı görülmektedir. Bu oran petrolün dünya ve millî ekonomiler için ne kadar vazgeçilmez bir kaynak olduğunu gösterirken, petrolün ekonomi ve refaha etkisine işaret etmektedir. Enerji, kullanmasını bilene güç getirir. Bu güce sahip olmak ve dünyada dağıtımını denetim altına almak için 19. yüzyılın sonlarından itibaren petrol kaynakları üzerinde siyasî rekabet kızışmıştır ve şu anda devam etmektedir. *

Türkiye Petrolleri Anonim Ortakl›¤› (TPAO) Arama grubu

Avrasya Dosyas›, Enerji Özel, Bahar 2003, Cilt: 9, Say›: 1, ss. 94-132.

95

AVRASYA DOSYASI

Bu makalenin amacı petrol piyasalarını etkileyen temel unsurlara ve aralarındaki ilişkilere işaret etmek, karar alıcıların (ekonomik/ siyasi) hangi ortam ve şartlar altında kararlar aldıklarını göstermektir. Petrol şirketlerinin faaliyet gösterdiği, planlama teşkilatlarının öngörülerde bulunduğu, düzenleme örgütlerinin denetlemede bulunduğu petrol sanayisinin (dış çevre) ve piyasasının özellikleri ve bunları etkileyen faktörler bir araya getirilmeye çalışılmıştır. Önce petrol piyasalarının genel özellikleri ve yapısı verilmiş, petrol zenginliğinin beraberinde getirdiği sorunlar irdelenmiştir. Sonra petrol şirketlerinin faaliyet alanlarının ne gibi politik, ekonomik, sosyokültürel ve teknolojik etkenlere maruz kaldığı incelenmiştir (PEST analizi). Son kısımda petrol şirketlerinin karşılaştığı rekabet ortamı ‘beş güç analizi’ yöntemiyle araştırılmıştır. 2. PETROL PİYASALARININ VE SANAYİSİNİN YAPISI a. Petrol Sanayisinin Genel Özellikleri ve Tarihçesi Petrol dünya birincil enerji talebini karşılamakta kullanılan en önemli enerji kaynağıdır ve gelecekte de bu önemin devam etmesi beklenmektedir (Tablo 1). Bu nedenle petrol sanayisini ve piyasasını anlamak enerji politikalarına yön vermek açısından gereklidir. Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Talebi1 (MTPE: Milyon Ton Petrol Eşdeğeri). Birincil Enerji Cinsi Kömür Petrol Doğal Gaz Nükleer Hidro (Su) Diğer Yenilenebilir Toplam

1

2000 (MTPE) 2000 (%) 2030 (MTPE) 2030 (%) 2355 26 3606 24 3604 38 5769 37 2085 23 4203 28 674 7 703 5 228 3 366 2 233 3 318 4 9179 100 15267 100

International Energy Agency (IEA), World Energy Outlook, 2002 bask›s›, (Paris: OECD / IEA, 2000), s. 530.

96

GÖKHAN ÜRÜN/PETROL P‹YASALARININ YAPISI, PETROLÜN...

Petrol sanayisinin çalışma ortamı karmaşık (kompleks) ve dinamiktik. Karmaşıklığın nedeni birbirinden bağımsız veya birbirini tetikleyen çok sayıda ve nitelikte siyasal veya iktisadî etkene maruz kalmasıdır. Petrol sanayisi, ülkelerin Gayri Safi Millî Hasılasına (GSMH) hem doğrudan gelir üreterek hem de dolaylı olarak (diğer sanayilere girdi kısıtlaması getirerek) etki eden enerji sektörünün en önemli unsurudur. Sürdürülebilir ekonomik kalkınma için kesintisiz enerji arzı gereklidir. Bu öneminden dolayı birçok ülke petrol kaynaklarına sahip olmayı veya bu kaynakları kontrol etmeye ister. Bu gerçek petrol sanayisinin siyasi bir boyut kazanmasının temel nedenidir. Ekonomik konular eğer ulusal çıkarlar (değerler) için yeterli derecede önem taşıyorsa, güvenlik/askerî konu haline dönüşebilirler.2 Tarihte petrol rezervlerine hakimiyet uğruna askerî gücün kullanıldığı ve birçok çatışma ve savaşın çıktığı görülmüştür. Bütün bu etkiler yumağı içinde, petrole sahip olanlar (devlet/ özel mülkiyet) ve bu kaynakları üretip ekonomiye kazandırmak isteyen şirketler (devlet/ özel teşebbüs) arasında devletleri, uluslararası kuruluşları ve sivil toplum örgütlerini de içine alan ilişkiler ağı gelişir. Millî çıkarlar, kâr hesapları, çevresel etkiler gündem konularıdır. Devletler petrol piyasalarının en önemli oyuncularından biridir, hem petrol kaynaklarının sahibi hem de piyasayı düzenleyici olarak karşımıza çıkarlar. Petrol piyasalarına devlet müdahalesi sıkça karşılaşılan bir olgudur, devletler bu müdahalelerini piyasadaki rekabet aksaklıkları, olağanüstü kârları, yüksek sermaye yoğunluğunu, riskleri ve yatırım projelerinin uzun vadeye yayılmalarını öne sürerek savunmaktadırlar.3 Hegemonik istikrar teorisi, hegemonyayı maddi kaynaklara hakimiyet olarak tanımlamaktadır. Bu kaynaklardan dört tanesi (ham maddeler, sermaye, piyasa kaynakları üzerinde denetim kurma ve (katma) değeri yüksek malların üretimi üzerinde rekabet avantajının olmasıdır) üzerinde denetim kurmak hegemonya için gerekli şart olarak görülmektedir.4 Ham maddeler üzerinde denetim bir güç kaynağı olarak görülmüş ve geleneksel olarak yayılmacılığı (toprak sınırları açısından), emperyalizmi ve dolaylı etki altına almayı haklı çıkarmak için kullanılmıştır.5 Petrol ham maddeler arasında en önemli olanlardan birisi olduğundan, petrol hakimiyeti hegemonya kurmak için gereklidir. 2

3

4 5

R. O., Keohane, Hegemony in the World Political Economy. After Hegemony, Cooperation and Discord in the World Political Economy: (Princeton University, 1988), Bölüm 3, ss. 31-46. O., Noreng, ‘National Oil Companies and Their Government Owners: The Politics of Interaction and Control’,. The Journal of Energy and Development, Cilt. 19, Say› 2,1988, ss. 197-226. Keohane, Hegemony..., 1984. Keohane, Hegemony..., 1984.

97

AVRASYA DOSYASI

Petrol sanayisi ve piyasaları dinamiktir, sürekli hareket halindedir. Siyasal, iktisadî, sosyokültürel ve teknolojik etkenler altında dengeler sürekli değişir. Bu özelliğinden dolayı petrol sanayisi ve piyasalarını anlamak ve gelişmelere göre önceden önlem almak sadece geçmişin tahlili ile mümkün değildir. Dünya petrol sanayisi Birinci Dünya Savaşına kadar ABD (özellikle Rockefeller tekeli) tarafından kontrol edilmiştir.6 Daha sonra özel şirketlerin, ‘yedi kız kardeş’ olarak da adlandırılan dikey entegrasyon7 yapısına sahip büyük (major) petrol şirketlerinin gücü artmıştır.8 İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Orta Doğu devletleri arasındaki güç dengesi değişmiş, İran petrol kaynaklarını millileştirmiştir9 ve büyük petrol şirketlerinin petrol piyasasındaki ağırlıkları azalma eğilimine girmiştir10 (Tablo 2).

Petrol sanayisi ve piyasaları dinamiktir, sürekli hareket halindedir. Siyasal, iktisadî, sosyokültürel ve teknolojik etkenler altında dengeler sürekli değişir.

Tablo 2. Büyük Petrol Şirketlerinin Uluslararası Petrol Ticaretindeki Ağırlıkları (% olarak).11 Petrol Kaynaklarının Kontrolü Yedi Büyükler (Kızkardeş) Diğer Uluslararası Şirketler

1950 100 98.2 1.8

1957 100 89.0 11.0

1970 100 68.9 31.1

1980 100 30 70

1960 yılında petrol ihraç eden ülkelerin çıkarlarını korumak amacıyla OPEC kurulmuş ve 1969-1973 tarihleri arasında hükümetler, şirketler ve piyasalar arasında pazarlıklar başlamıştır.12 Dünya ekonomisinin 1960’larda hızlı büyümesi ve petrole olan talebin buna 6

7

8

9 10

11 12

Yergin, D., The Prize, The Epic Quest For Oil, Money And Power, (Touchstone Book, Simon & Schuster Inc., 1992), s. 885. Dikey entegrasyon, petrol sektörünün de¤er yaratan bütün faaliyetler zincirinden (arama, sondaj, üretim, tafl›ma, rafinaj ve pazarlama) birkaç›n›n veya tümünün bir petrol flirketi çat›s› alt›nda toplanmas›na denir. Böyle bir yap›da faaliyet gösteren petrol flirketi dikey entegre flirket olarak adland›r›l›r. S. Strange, States and Markets: An Introduction to International Political Economy. (Londra: Frances Pinter, 1988). Strange, States..., J.W. Baddour, 1997. ‘The International Petroleum ‹ndustry: Competition, Structural Change And Allocation Of Oil Surplus’ Energy Policy, Cilt 25, Say› 2, ss. 143-157. Baddour, ‘The International...’, 1997, a.g.e. Strange, States...,

98

GÖKHAN ÜRÜN/PETROL P‹YASALARININ YAPISI, PETROLÜN...

paralel olarak artması OPEC’in pazarlık payını arttırmıştır.13 İlk petrol şoku (krizi) bütün bu gelişmelerin üzerine, 1973’te Arap-İsrail savaşının etkisiyle ortaya çıkmıştır. Bu petrol şoku dünya güvenlik yapısını ve devlet - şirket - piyasa ilişkilerini değiştirmiştir.14 ABD kendini enerji ihtiyacını karşılamakta güvensiz hissetmiş ve 1974 yılından sonra güvenliğini arttırmak amacıyla üç politika izlemiştir. Bunlar petrol talebini kısmak (daraltmak), işbirliği yapabileceği ortaklar aramak ve petrol sektöründe askeri güç kullanarak da etkin olmak.15 1973’ ten sonra piyasalar başat rol oynamaya başlamış, petrol şirketleri arama ve üretim faaliyetlerini OPEC dışı sahalara yönlendirmiş ve petrol ithal eden ülkeler ise alternatif enerji kaynaklarının kullanımına daha fazla önem vermeye başlamıştır.16 1973’ten önce Suudi Arabistan’daki dünyanın en büyük petrol rezervlerini dört Amerikan şirketi üretiyordu.17 Bu büyük (kız kardeş) Amerikan şirketleri Standard Oil of California (Chevron), Texaco, Standard Oil of New Jersey (Exxon) ve Socony-Vacuum (Mobil) idi.18 Ambargodan sonra petrol fiyatları dört katına çıkmış ve petrol ihraç eden ülkeler çok büyük paralar kazanmıştır. Bu olaylar Milli Petrol Şirketlerini (MPŞ) ‘hidrokarbonları üzerinde daha fazla kontrol talep etmeye, bağımsız bir yol izlemeye ve devletlerinin sahip olduğu petrol şirketlerini güçlendirmeye’19 sevk etmiştir. Yeni petrol şirketlerinin ortaya çıkması, MPŞ’nin güçlenmesi ve mevcut büyük petrol şirketlerinin piyasadaki yerlerini koruma çabalarıyla ilgili daha ayrıntılı tartışmalara aşağıdaki bölümlerde değinilmiştir. Petrol piyasalarının bu karmaşık ve dinamik ortamı belirsizliği arttırmaktadır. IEA20 enerji / petrol piyasalarındaki talebi ve petrol/ enerji altyapı yatırımlarını belirleyen değişkenler olarak, makroekonomik koşulları (ekonomik büyüme, ekonomideki yapısal değişiklikler (imalat sektöründen hizmet sektörüne doğru yöneliş ve enerji hizmetlerinde yüksek teknolojinin rolünün büyümesi), enerji / petrol kaynaklarının mevcudiyetini (availability), arz maliyetleri ve fiyatlarını, enerji teknolojilerindeki gelişmeleri, enerji ve çevre politikaları mik-

13 14 15 16 17

18 19 20

Strange, States..., Strange, States..., Strange, States..., Strange, States..., OGJ Special, ‘The Role Of The State Oil Companies: State Oil Companies Have Major Role ‹n The World’ Oil and Gas Journal, (16 A¤ustos, 1993), ss. 37-70. Keohane, Hegemony..., OGJ Special, (16 A¤ustos, 1993), a.g.e. International...,

AVRASYA DOSYASI

99

tarını göstermiştir. Böyle yüksek belirsizliklerin değerlendirilmesinde ve ileriye yönelik tahminlerde bulunulmasında belirsiz kaynakları gruplandırarak senaryo analizleri yapılmalıdır. Petrol şirketleri, strateji belirlerken 20-25 yıllık zaman dilimi içinde iş ortamlarında (business environment) olacakları tahmin edebilmelidir, bu zaman içinde olacakları kesin olarak öngörmek mümkün değildir, ama değişik senaryolar oluşturarak bir fikir edinmek yararlı olacaktır.21 b. Petrol Rezervleri ve Üretimi Petrol rezervlerinin büyük bir kısmı Orta Doğu ülkelerinde bulunmaktadır (Tablo 3) ve bu ülkeler OPEC petrol üretiminin çoğunluğunu karşılamaktadır. 2000 yılı dünya petrol üretiminin % 38.4’ü OPEC tarafından karşılanmıştır, OPEC’in Orta Doğu’lu üyelerinin üretimi dünyanın %28.1’ine karşılık gelmektedir.22 Birinci petrol şokunu takiben MPŞ’leri kazandıkları yüksek gelirlerle güçlendiler, bunun nedeni, ‘güçlü ve büyük devlet petrol şirketlerini, üretim faaliyetlerinden, daha girişken olarak hem kendi ülkelerinde hem de dışarıda downstream (rafinaj ve pazarlama) faaliyetlere kaymasıdır’.23 Glayson24 MPŞ’nin birincil amaçlarının, devletin çokuluslu şirketlere olan bağımlılığını azaltmak, yerli petrol kaynaklarını güvenceye almak ve petrol endüstrisiyle ilgili bilgilerini arttırmak olarak sıralamıştır. Bugün geldikleri noktaya bakılırsa, bu amaçlarını gerçekleştirmekte önemli bir mesafe kaydettikleri görülür (Tablo 4 ve 5). Petrol rezervleriyle ilgili istatistiklere bakıldığında farklılıklar göze çarpar, bunun nedenlerinden biri rezervlerin geleneksel olarak kanıtlanmış (proved), muhtemel (probable) ve olası (possible) olarak sınıflandırılmasına rağmen, istatistiklerde açıklama yapmaksızın sadece rezerv olarak ifade edilmesidir. Kanıtlanmış petrol rezervleri üç temel kaynaktan artar. Bunlar: 1) Dünyanın herhangi bir yerinde yeni petrol (rezervi) keşifleri. 2) Teknolojideki ilerlemeden dolayı bilinen rezervlerin kurtarımının daha etkinleşmesi ve artması. 3) Önemli petrol üreticilerinin, bilinçli olarak ve kendi çıkarlarını gözeterek, rezervlerle ilgili istatistiksel oyunlar çevirmeleridir.25 21

22 23 24 25

G. Johnson, ve K . Scholes, Exploring Corporate Strategy, Text and Cases. (Prentice-Hall, Inc, 1999), 5. bask›, s. 1 International..., OGJ Special, (16 A¤ustos 1993). L.E. Glayson, National Oil Companies. (New York: John Wiley and Sons Ltd, 1981), s. 269. R. Grosse ve J. Yanes, ‘Why Oil Will Cost $ 5 per Barrel in 2010’. The Fletcher Forum of World Affairs, Cilt. 25, (K›fl 2001), ss. 59-73.

100

GÖKHAN ÜRÜN/PETROL P‹YASALARININ YAPISI, PETROLÜN...

İlk iki kaynak açıktır ve petrol tarihine bakınca hem arama hem de üretim teknolojilerindeki ilerlemelerin sırasıyla tespit edilen rezerv ve kurtarılabilir rezerv miktarlarını arttırdığı görülmektedir. Gelecekte de teknolojik ilerlemeler petrol rezervlerinin artmasına yol açacaktır. Üçüncü kaynak, yani petrol üreticilerinin rezerv miktarlarındaki oyunları da petrol tarihi boyunca izlenmiştir. Rezervlerin olduğundan az gösterilmesi piyasalarda kıtlık beklentilerine neden olmuş ve petrol fiyatları yükselmiştir.26 Diğer yandan bazı ülkeler, OPEC içindeki pazarlık paylarını arttırmak amacıyla rezervlerini olduğundan fazla gösterebilmektedir.27 OPEC dahilindeki ülkelerden bazıları kendilerine tanınan petrol üretim limitinin (kotasının) üzerinde petrol üretip satma yoluna da gidebilmektedir. Zaman zaman OPEC’e üye ülkelerin üretim miktarlarında kısıntıya gitmeleri ve kapasitelerinin altında üretim yapmaları sonucunda, günlük dünya petrol üretimi sınırlanmış ve petrol fiyatı üzerinde fiyat yükseltici baskı uygulanmıştır. Bu üretim kısma politikası kısa vadede başarıya ulaşmış, daha sonra (yüksek fiyatların üretim artışlarını beraberinde getirmesinden dolayı) ise fiyatlar üzerinde düşme yönünde baskı gelmiştir.28

26 27 28

Grosse ve Yanes, ‘Why...’. Grosse ve Yanes, ‘Why...’. Grosse ve Yanes, ‘Why...’.

101

AVRASYA DOSYASI

Tablo 3. Ülkelerin petrol rezervleri, kaynakları ve üretimleri29 Sıralama

Ülke

Kalan Keşfedilmemiş Rezerv Kaynaklar (milyar varil) (milyar varil)

Bugüne 2001 Kadar Üretimi Toplam (milyon varil Üretim / gün) (milyar varil) 73 8.5

1

Suudi Arabistan

221

136

2

Rusya

137

115

97

7.0

3

Irak

78

51

22

2.4

4

İran

76

67

34

3.8

5

BAE

59

10

16

2.5

6

Kuveyt

55

4

26

1.8

7

ABD

32

83

171

7.7

8

Venezuella

30

24

46

3.0

9

Libya

25

9

14

1.4

10

Çin

25

17

24

3.3

11

Meksika

22

23

22

3.6

12

Nijerya

20

43

16

2.2

13

Kazakistan

20

25

4

0.8

14

Norveç

16

23

9

3.4

15

Cezayir

15

10

10

1.5

16

Katar

15

5

5

0.8

17

İngiltere

13

7

14

2.5

18

Endonezya

10

10

15

1.4

19

Brezilya

9

55

2

1.4

20

Tarafsız Bölge*

8

0

5

0.6

Diğerleri

73

220

91

16.2

Toplam

959

939

718

75.8

* (Kuveyt / Suudi Arabistan)

29

International...

102

GÖKHAN ÜRÜN/PETROL P‹YASALARININ YAPISI, PETROLÜN...

Tablo 4. Dünyanın Hidrokarbon Üretim Liderleri.30 Sıralama Şirket Adı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

30

Üretim, milyon varil/yıl Saudi Arabian Oil Co. (Suudi Arabistan MPŞ) 3023.7 National Iranian Oil Co. (İran MPŞ) 1316.9 Petroleos Mexicanos (Meksika MPŞ) 1278.0 Petroleos de Venezuela SA (Venezuella MPŞ) 1258.9 China National Petroleum Co. (Çin MPŞ) 1168.0 Royal Dutch/Shell 859.0 Nigerian National Petroleum Corp. (Nijerya MPŞ) 772.3 Iraq National Oil Co. (Irak MPŞ) 770.2 Kuwait Petroleum Corp. (Kuveyt MPŞ) 757.4 BP Amoco plc 723.0 Abu Dhabi National Oil Co. 692.0 National Oil Corp.(Libya MPŞ) 508.1 Pertamina (Endonezya) 474.1 Lukoil (Rusya) 468.7 Petroleo Brasileiro SA (Petrobras, Brezilya MPŞ) 383.3 Ministry of Petroleum and Minerals (Umman MPŞ) 304.9 Sonatrach (Cezayir MPŞ) 300.8 Egyptian General Petroleum Corp. (Mısır) 295.3 Elf Aquitaine 291.6 Sonangol (Angola) 267.9 Toplam 5914.1

R. J. Beck ve M. Radler, ‘OGJ200:Non-state Companies Chipping away at State Companies’ Dominance of OGJ100 Reserves, Production’. Oil and Gas Journal, (13 Eylül 1999), ss. 68-76.

103

AVRASYA DOSYASI

Tablo 5. Dünyanın Hidrokarbon Rezerv Liderleri.31 Sıralama Şirket Adı

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Saudi Arabian Oil Co. (Suudi Arabistan) Iraq National Oil Co. (Irak) Kuwait Petroleum Corp. (Kuveyt) Abu Dhabi National Oil Co. National Iranian Oil Co. (İran) Petroleos de Venezuela SA (Venezuella) National Oil Corp.(Libya) Petroleos Mexicanos (Meksika) China National Petroleum Co. (Çin) Nigerian National Petroleum Corp. (Nijerya) Petroleo Brasileiro SA (Brezilya) Lukoil (Rusya) Royal Dutch/Shell Sonatrach (Cezayir) BP Amoco plc Sonangol (Angola) Ministry of Petroleum and Minerals (Umman) Pertamina (Endonezya) Dubai Petroleum Co. (BAE) Oil & Natural Gas Corp. (Hindistan) Toplam

Üretim, milyon varil/yıl 259000.0 112500.0 94000.0 92200.0 89700.0 76108.0 29500.0 28399.0 24000.0 22500.0 14600.0 10726.0 10031.0 9200.0 7304.0 5412.0 5376.0 4979.7 4000.0 3972.0 03507.7

c. OPEC’in Yapısı 1950 ve 1960’lar boyunca ev sahibi ülkeler (host countries) (yüzde elli-elli üretim paylaşım anlaşmaları ve vergi oranlarında tek taraflı değişiklikler yolu ile) petrol rantından daha fazla pay elde etmelerine rağmen, petrol üreten / üretilen ülkeler olarak ortaklaşa karar alıp ortak eylemde bulunacak bir yapıya kavuşamamışlardı. Tek başlarına petrol rantından daha fazla pay talep etmeleri durumunda, petrol şirketlerinin kendi ülkelerinde arama ve üretim (A-Ü) faaliyetlerini durdurmasından ve bu aktiviteleri başka ülkelere kaydırmasından endişe duyuyorlardı. Ev sahibi ülkelerden hiçbirisi (devrimci Libya hükümeti dışında) böyle bir risk alabilecek iradeye sahip değildi. Bu koşullar altında,

31

Beck, R. J. ve Radler M., (Eylül 1999), a.g.e.

104

GÖKHAN ÜRÜN/PETROL P‹YASALARININ YAPISI, PETROLÜN...

Venezuella, Suudi Arabistan, Irak, Kuveyt, İran, Mısır ve Suriye Nisan 1959’da ‘petrol şirketlerine karşı politikalarında eşgüdüm (koordinasyon) sağlamak amacıyla’ Maadi Paktını imzaladılar.32 Daha sonra petrol ihraç eden ülkeler ortaklaşa karar alarak petrol şirketlerine ve onların tabi oldukları hükümetlere karşı pazarlık güçlerini arttırmak ve petrol arzı ve fiyatını kontrol etmek amacıyla Eylül 1960’ta (Bağdat Kararı (Resolution) ile OPEC’i kurdular.33 Haziran 1968’te OPEC petrol politikasını duyurdu (Declaration of Oil Policy) ve üye ülkelerin, ‘iştirak, imtiyazlarının (concessions) tekrar müzakeresi ve üretici devletin fiyatlandırma politikalarında kontrolü konularındaki çabalarda eşgüdüm sağlamak’ta kararlılığını vurguladı.34 Irak’ın 1 Haziran 1972 tarihinde IPC (Iraq Petroleum Company)’yi millileştirmesini takiben, OPEC petrol şirketlerinin (kaynaklarının) millileştirilmesini egemen ülkelerin (hukuki açıdan) meşru bir davranışı olarak niteledi.35 Bu OPEC’in yabancı (çokuluslu) petrol şirketlerinin ve bunların tabi oldukları devletler tarafından yönlendirilen petrol rejimine meydan okumaya hazır olduğunun bir göstergesiydi. OPEC’in ilerleyen yıllarda piyasa gücünü arttırması, örgütün birçok araştırmacı tarafından kartel olarak nitelenmesine neden olmuştur. Pirog ve Stamos36 bir kartelin gelişmesi için dört şartın (ilk ikisi talep, diğer ikisi arzla ilgili) varolması gerektiğini iddia etmişlerdir. Buna göre ilk şart kartelin sattığı mala olan talebin istikrarlı olması ve (fiyata) esnek olmamasıdır.37 İkinci şart satılan malın tüketicilerinin örgütlenmemiş olması ve kartelin ‘keyfi’ hareketlerine, birlikte karşı hareketlerde bulunamamalarıdır. Üçüncü şart az sayıda büyük üreticinin olması. Son olarak ise yeni üreticilerin piyasaya girişlerinin sınırlanmasıdır. OPEC aşağıdaki bölümlerde değinileceği gibi bu şartların aşağı yukarı sağlandığı bir piyasada örgütlenmiştir. 32 33 34 35 36

37

S. Bromley, American Hegemony and World Oil. (Polity Press, 1991), s.152. Odell, P., Oil and World Power, (Londra: Penguin Books, 7. Bask›, 1993), ss. 217-218. Bromley, American... Bromley, American... R.L. Pirog, and S.C.Jr. Stamos, Energy Economics,Theory and Policy. (New Jersey: Prentice Hall Inc., 1987), ss. 105-107. Petrol talebinin fiyat esnekli¤i: E = - (∆Mt / Mt) / (∆F/F) ∆Mt: Talep edilen petrol miktar›ndaki de¤ifliklik Mt : Talep edilen petrol miktar› ∆F : Petrolün fiyataki de¤ifliklik F : Petrol fiyat› Petrol talebinin fiyat esnekli¤i, petrol fiyat›ndaki nispi (yüzde olarak) de¤iflikli¤in, talep edilen petrol miktar›nda oluflturaca¤› nispi (yüzde olarak) de¤iflikli¤i gösterir. Fiyat ve talep edilen miktar ters orant›l› oldu¤u için, talebin fiyat esnekli¤i formülünün önüne, kullan›m› kolaylaflt›rmak amac›yla, eksi iflaret konulur. Bu durumda e¤er 0