gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 34

Türkiye’de Günefl enerjisi kullan›m›, a¤›r geliflmesine karfl›n, teknoloji ülkelerinin büyük yat›r›mlar›na konu olan bir alan. Güneflin gezegenimize sundu¤u temiz ve s›n›rs›z enerjiyi yararl› kullan›ma çevirmenin bafll›ca arac›ysa, fotovoltaik hücreler de denen günefl pilleri. H›zla alternatif enerji kaynaklar› bulma zorunda olan ülkemizde bu alanda yap›lanlar› merak ettik ve günefl enerjisi konusunda ileri çal›flmalar yürüten Ege Üniversitesi Günefl Enerjisi Enstitüsü ile, Mu¤la Üniversitesi Temiz Enerji Kaynaklar› Araflt›rma Gelifltirme Merkezi’ni ziyaret ettik. Sevinerek gördük ki Mu¤la’da

B‹L‹M ve TEKN‹K 34 Temmuz 2006

gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 35

günefl enerjisi araflt›rmalar günefl pillerinin en uç teknolojide örnekleri üzerine odaklanm›flken, Ege Üniversitesi’ndeyse Silahl› Kuvvetler ve baz› sanayi kurulufllar› ile ortakl›k temelinde üretim çal›flmalar›n›n ilk ad›mlar› at›l›yor. Ancak, bol güneflli ülkemizin bu avantaj›yla sahip oldu¤u potansiyelin de¤erlendirilebilmesi ve günefl enerjisini yayg›n olarak kullanmakla kalmay›p teknoloji üretebilme f›rsat›n› da elden kaç›rmamas› için stratejik bir devlet deste¤ine ve fazla say›layamayacak bir finansman yat›r›m›na gereksinim var. Haz›rlayanlar Raflit Gürdilek, Gülgün Akbaba, Zeynep Tozar

gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 36

Orduya güç, pencerelere enerji Ege Üniversitesi Günefl Enerjisi Enstitüsü Baflkan› Prof. Dr. S›dd›k ‹çli ve elektronik mühendisi Mete Neptun Enstitü’deki teknoloji at›l›mlar›n› BTD’ye anlatt›lar. - Biz yenilenebilir enerji teknolojilerini Türkiye’de fiziki olarak kullanma çabas› içindeyiz. Bunu sa¤layabilmek için de olay›n bir ekonomik boyutu olmas› gerekir. Ör. günefl pilleri Türkiye’de pek yayg›n de¤il. Nedeni, ola¤anüstü yüksek ücretli olmalar› -sat›n alma gücünün çok üstünde- ve normal elektrik fiyatlar›n›n çok çok üstünde maliyetlere olufluyor. Bunun temel etkenlerinden en önemlisi, yurtd›fl›ndan ithal olmalar›. Bu onlar›n fiyatlar›n› en az ikiye katl›yor, hatta 2,5’a katl›yor uluslararas› piyasalara k›yasla.... Mesela biz 1 kW’›n› 15 milyara ald›k, halbuki yurtd›fl›nda bunun 1 kW’›n›n maliyeti -fabrika ç›k›fl›- 5-6 milyar. Türkiye biliyorsunuz ekonomik olarak zay›f bir ülke. Gümrük; sonra riskler var diye yabanc› firmalar fiyat› art›r›yorlar vs. vs. Dolay›s›yla ör. rüzgar enerjisi olsun, termal sistemler olsun, buna benzer flekilde kendi teknolojimizi kendimiz yarat›p, kendimiz üretebilmemiz laz›m. Bu olmadan, d›flar›dan ithal mallarla Türkiye’de yerli enerji hikayeleri anlatmak bofl. Ben burada gençlere bundan söz etmeye çal›fl›yorum. Biz birfleyler baflar›rsak, ülkemize gerçek katk› olur. Yoksa di¤erlerinin yapt›¤› gibi d›flar›dan sat›n al, biz de fazla bir araflt›rma yapmadan bol bol kongrelerde gezip tozal›m... Enstitümüz bu hedefle 5 y›ld›r yürüyor ve baflar›l› olmaya bafllad›k. Örne¤in, organik günefl pilini üretmeyi baflard›k. Bu bizim as›l baflar›m›z. Çünkü günefl pili çok ciddi bir teknoloji ve daha biz reklam›n› yapmadan, kokusu al›nd› Bir büyük elektronik firmam›z geldi talip oldu, bizimle üretmek istedi bunu. ‹ki ay oluyor. Ciddi bir teklifle geldiler. Günefl pili camlar›n› biz beraber üretelim dediler. Biz de fiiflecam’la anlaflmam›z laz›m, bu fiiflecam’›n hakk› dedik. Ondan sonra ses seda ç›kmad›. -Ne kadar yat›r›m yapmay› planlad›? -Onlar milyar dolarlarla konufluyorlar. Biz dedik ki, organik günefl pili sahibi var, size silikon pil üretiminde yard›mc› olal›m. Oraya da bir yar›m milyon dolarl›k yat›r›m yapmay› planl›yorlar. - Çal›flmalar› nas›l bir kadroyla yürütüyorsunuz?

B‹L‹M ve TEKN‹K 36 Temmuz 2006

- Rektörün bo¤az›n› s›k›yorum. 25 kifliyi geçtik biz. Bu genç beyinlerle olacak birfley, sadece S›dd›k ‹çli’yle olacak birfley de¤il bu. Siz de gördünüz laboratuvarlar›m›z›. Bu çocuklara motivasyon veriyoruz, yol veriyoruz, hedef veriyoruz, onlar da tak›r tak›r yap›yor. Biz organik günefl pillerini öyle baflard›k. - Verim kaçta? -%3 Kararl›l›k? -K - Kararl›l›kta bir sorun yok. 3-4 y›ld›r çal›flan› var burada. Çünkü bu kat› fazda ince bir film. Nanometre skalas›nda. -Evet, biz enstitü olarak bu hedefe yönlendik. ‹flin ilginç taraf›, sözünü etti¤im firma organik konusunda bizden umudunu kesince biz onlara silikon, daha do¤rusu amorf silikon üretimini önerdik. Onu da kendi bafl›m›za yapar›z diye düflündüler herhalde, bir fley ç›kmad›. Bizim gibi kurumlarda iletiflim için süreklilik gerekli. fiiflecam onu sab›rla yapt› 6 y›ld›r. Daha o konuda hiçbirfley yokken bize destek verdi. ‹flin ilginç yan›, bizim organik günefl pillerine -daha yeni olan bir olay bu, bir aydan az- bir Avustralya firmas›, ki bu firmay› izliyoruz zaten, bizim rakibimiz düzeyinde, Dyesol, ve birdenbire bir Türk de bulmufllar bir ortak flirket fleklinde, Türkiye’de de organik günefl pili üretim tesisi kurmak istiyoruz, bize dan›flmanl›k yap›n diye bana geldiler. Tabii onlar bizim düzeyimizi bilmiyorlar. Mu¤la’da da fiener Oktik’in sempozyumunda ürünlerini sergilediler. Bizim organik günefl pillerinin ayn›s›; biz zaten biliyoruz yapt›klar›n›. O da ilginç yani; niye Türkiye’de kurmak istiyorlar? Ben onu ö¤rendi¤imde biraz can›m s›k›ld› çünkü bizim hükümetten kredi alacaklar zannettik. U¤raflm›fl da gerçekten, baflaramam›fl. Kalk›nma Bankas›’ndan kredi almak istemifl, onun da faizi yüksek, onun için kendi kaynaklar›m›zla kuraca¤›z diyorlar. Mu¤la’da gösterdi, bizimkilerin ayn›s›. Neyse sonra geldi, bizimle de yak›n diyalog kurdu, genç arkadafllara moral verdi: ‘Bu, çok ileri tekno-

lojidir falan...’ -Niye Türkiye’de kurmak istiyormufl? -Onu hâlâ çözebilmifl de¤iliz. Çünkü Türkiye’yi san›yorum Ortado¤u pazarlar›na kap› ve ucuz iflgücü kayna¤› olarak görüyorlar. Avustralya’da asl›nda bunlar bir üç-dört y›l önce bir binan›n çat›s›n› kaplam›fllar bu pillerle. Tabii o zamanlar yeterli olgunlukta de¤ildi teknoloji ve baflar›s›z olmufl. Avustralya hükümetinden de destek alm›fllar. Belki Avustralya’da bir güvensizlik ortam› yaratt› o firma.... fiimdi Avrupa’da bizim de birlikte çal›flt›¤›m›z bir bilimadam› var, onu da baflkan seçmifller (‹sviçre Lausanne Üniversitesi’nden). Herneyse, art›k uluslararas› arenada da biz bu iflte var›z demek istiyorlar herhalde... -Buradaysa fiiflecam rakipleri oluyor herhalde. -fiiflecam organik pili üretecek. -Ne zaman üretecek? -fiiflecam dü¤meye bast›, haz›rl›klara bafllad›... -Ne kadar sürer tahminen? -Yapal›m derlerse iki y›l içinde yaparlar. Ama fiiflecam da çok büyük bir firma, baz› kararlar›n› gizli tutuyor, bana da haber vermiyorlar. Yavafl da alabilirler bilemiyorum. Ama 2 y›lla 4-5 y›l aras›nda kesin olur bu ifl. -Yani ticari ölçekte ürün... - Evet. -Peki maliyeti ekonomik olarak kabul edilebilir boyutlara indirebilecek mi? -Zaten fiiflecam, cam›n› kendisi üretiyor. En pahal› girdilerden birisi. Kimyasallar›n› da biz Türkiye’de üretmeyi baflard›k. Sadece onun maliyeti, iflletme tesislerinin maliyeti. Yoksa baflka bir ciddi maliyet olaca¤›n› zannetmiyorum. -Organik günefl pilinin kompozisyonu ne? -Çok az miktarda, mesela 1 metrekarelik bir pilde 1 gramdan az kimyasal madde var. Organik kimyasal. Kimyasallar›n kal›nl›¤› 5-6 mikron. Mikronla metrekareyi çarp›n, kaç gram oldu¤u ortaya ç›kar herhalde...

gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 37

- Kimyasal maddesi ne? - Titanyum dioksit var, yar›iletken oksitler var...Ondan sonra organik kimyasal maddeler var. Aromatik, renkli, boyar maddeler. Klorofilin benzeri olan yap›lar var. Art› baflka organik kimyasallar; elektrolit dedi¤imiz. Onlar çok fazla maliyet oluflturmuyor. Maliyeti oluflturan, iletken camlar, özel ba¤lant› malzemeleri, özel gümüfl iyonlu polimerler... ‹letkenli¤i sa¤lamak için... Onlar maliyeti art›r›yor; ama hiç bir zaman bir silikon pilinin maliyetine ulaflmaz, onun üçte bir, dörtte birinden fazla olmaz. - Peki, evimin camlar›n› organik günefl pili kapl› camlarla kaplad›m. Ne kadar tasarruf sa¤lar›m? Elektrik ihtiyac›m›n yüzde kaç›n› karfl›lar›m? 10 metrekare cam var diyelim. - On metrekarede % 5 civar›nda olur. Bunlar da maksimum verim flu anda. Yavafl yavafl ilerliyor ama. fiu andaki en kötümser tahminle % 5. Yar›m kW yapar. -Konut ihtiyac›n›n alt›da biri yani... -Bizim gibi varl›kl› ailelerin evleri için alt›da bir. Ama mütevazi bir ailenin yar›s› veya üçte birini karfl›lar... -Bu ev ihtiyac›ndan önce stratejik bir malzeme ayn› zamanda. Biz. askerlerle iletiflime bafllad›k. Silahl› Kuvvetler’i ikna ettik, günefl pillerinin stratejik bir malzeme oldu¤u konusunda. Çünkü savunma amaçl› konularda maliyet önemli de¤il, çünkü bir tekeri çevirebilmek için önce buna inan›p yat›r›m yapacak sa¤lam bir kurulufl gerekli. -fiiflecam ya da baflka özel kurulufllar, do¤al olarak önce karlar›n› düflünürler. Silahl› Kuvvetler tutuyor ‹srail’e falan yapt›r›yor, ülkemizin paras› d›flar›ya gidiyor. Sofistike elektronik silahlar vs. için. Biz Silahl› Kuvvetler’i ikna ettik, flimdi SK bunun üretimi için dü¤meye bast› ve kulland›klar› araç da biziz. Bize flimdi günefl pili fabrikas› kurdurun diyorlar. Hatta bize ortakl›k önerdiler. Tabii biz kamu kuruluflu oldu¤umuz için öyle bir ortakl›¤a giremiyoruz, ancak kurulufl için giriflimler bafllad›. - Organik temelli hücreler için mi? - Silikon. Organik de istiyorlar da, ben zar zor ikna ettim, dedim ki organik flimdi henüz yeterli olgunlukta de¤il, riskli yat›r›m olur, b›rak›n onu fiiflecam yaps›n. fiiflecam’la ortakl›k yapmak istemiyorlar özel sektör diye, üniversiteyle yapal›m, yeter bize diyorlar. fiimdi bir yol haritas› çizildi, biz haz›rlad›k onu. O yol haritas› içinde, önce çok fazla yat›r›m yapmadan, verimi biraz düflük olan amorf silikon pillerinin üretilmesi var. Bunun için 200-300 milyon dolarl›k bir yat›r›m yeterli oluyor. En fazla 400 milyon dolara ç›kar. Kayseri’de ASP‹LSAN var. ASP‹LSAN, amorf silikon pili üretim tesisinin kurulmas› için Genelkurmay Baflkanl›¤›’na bizim güdümümüzde yaz› gönderiyor. (Bizimle iflbirli¤i içinde olacak bu, bizim arkadafllar›m›z da katk›da bulunacaklar.) Onun ard›ndan ince filmler ve kristal silikon pilleri... - Kayseri ASP‹LSAN’daki amorf silisyum mu? -Evet.. -Verim? - % 8-10 civar›nda. Ama onlar da di¤er silikon piller gibi çok kararl›. ASP‹LSAN’a resmi ziyaretler yapt›k. Hatta fiiflecam yöneticileriyle birlikte gittik. Onlar da buraya geldiler. Biliyorsunuz, biz burada silikon piller de üretiyoruz. Onlardan örnekler de

gönderdik, bizden flimdi yeni örnekler de istiyorlar. -Silikon pilleri üretiyor musunuz, laminasyon mu (koruyucu kaplama) yap›yorsunuz? -Laminasyon. Yani yar› üretim. Onlardan yeni örnekler gönderdik. Genelkurmay da yeni bir siparifl verdi bize. Katlanabilir. Yani bu konu h›zla ilerliyor. Onlar›n aceleleri var, bir an önce bir günefl pili üretim tesisi kurmak istiyorlar. O bahsetti¤im firma düflünedursun, Silahl› Kuvvetler dü¤meye bast› say›l›r. -Üretim tesisi tahminen ne kadar? 200-300 milyon dolar m›? -Para sorunu yok diyorlar. Bu elbette ticari bir yat›r›m.Yani d›flar›dan ald›¤›n›z % 20 verimli pil 15 milyarken Türkiye’de % 10’luk 5 milyara sat›l›rsa bu çok daha ucuz de¤il mi? Yani kesin; Türkiye’de çok daha büyük bir pazar da bulacak. - fiu anda param›z var, 15 milyar verelim diyoruz, pil bulam›yoruz. Dünya piyasas›nda yok. Japonya üretti¤inin % 90’›n› kendisi kullan›yor. En büyük Prof. Dr. S›dd›k ‹çli’nin vizyonu, TM damgal› organik ve silikon günefl pilleri

üretici Japonya. Kendimiz üretmemiz laz›m. Türkiye h›zla geliflen bir ülke... -Teknolojiye de merakl› bir halk›z. -Tabii. Bir heyecan, motivasyon var. Kurtulufl Savafl›’n› nas›l kazand›k sanki. Parayla m›? - Köylü de merakl›d›r, flehirli de. - Ne diyorduk? Arkas›ndan Deniz Kuvvetleri ç›kt› ortaya. - Bir de TÜB‹TAK ç›kacak, Bilim ve Teknik ç›kacak... - Deniz Kuvvetleri daha h›zl›, onlar daha organizeler. Onlar›n flimdi araflt›rma merkezleri var, bizim günefl enerjisinin 4-5 kat› bir kurulufl. Baflka bir konu da var... fiimdi onlar bize bir proje oluflturuyorlar, günefl pillerinin Deniz Kuvvetleri’nde kritik amaçlar için kullan›lmas› konusunda. Bir yüzbafl› gönderdiler, zehir gibi... - Peki, onlar ne istiyor? Üretim yapmak istiyorlar m›? -Üretim zaten Genelkurmay’a ba¤l›. Türkiye Silahl› Kuvvetleri Güçlendirme Vakf› baflkan›, aç›kça

“üretimi ASP‹LSAN kuracak”dedi. Deniz Kuvvetleri onu biliyor, üretimle ilgilenmiyorlar. Nas›lsa onlar yapacak, biz bir an önce kendi sistemlerimizi -bana gizli dedikleri için baz› fleyleri söyleyemiyorum- baz› özel sistemlerden bir yenilik yaratacak bir fleyler. O tabii Deniz Kuvvetleri’ne bir üstünlük sa¤layacak. - Burada yapacaks›n›z, öyle mi? -Onlarla ortak yapaca¤›z. -Ortak yapma, paran›n harcanmas›nda ya da yat›r›mda buraya bir getiri sa¤layacak m›? -Tabii. Proje alaca¤›z. -Geniflleme gerektiriyor mu, yoksa bu kapasite yeterli mi? -Yeterli de¤il. Biz zaten bu s›ralarda büyük bir telafl içindeyiz. DPT’ye -sadece benim grubum- 3 trilyonluk proje yazd›k. Ayn› flekilde biyokütle grubu var. Onlar da devlete proje yaz›yorlar. Çünkü onlar biyogaz, biyodizel çabas›ndalar biliyorsunuz ve TÜB‹TAK Marmara Araflt›rma Merkezi’yle de iflbirli¤i yap›yorlar. Ayr›ca bir solar termal grubumuz var. Onlar da DPT’ye proje veriyorlar. Çünkü bu DPT projeleri asl›nda buras›n› ayakta tutuyor. Biz bir de Silahl› Kuvvetler, Milli Savunma Müsteflarl›¤›’na proje baflvurusunda bulunduk. Oraya da kendi derdimizi anlatmaya çal›fl›yoruz, çünkü Milli Savunma Müsteflarl›¤› farkl› bir konumda. Yani ASELSAN’dan, ASP‹LSAN’dan. B‹LTEN’le de iflbirli¤imiz var, biliyorsunuz. Milli Savunma Müsteflarl›¤›, TÜB‹TAK’tan ald›¤› kaynaklar› da¤›t›yor. Onlara da büyük bir proje teklifinde bulunduk. - MSB’ye? -Evet. -Ne projesi? -Organik günefl pillerinin uzant›s› olan yeni fotoelektronik teknolojiler OLED ve OFET. lambalar var biliyorsunuz. Organik LED lambalara OLED deniyor. Onun Türkiye’de üretimini sa¤latt›raca¤›z. Çünkü bütün elektronik sistemlerde kullan›lan bir yap›tafl›. OFET ise organik transistör k›sacas›. Organik kimyasallardan oluflan transistör. Organic Field Effect - Organik Alan Etkili Transistör. Transistörler elektronik sanayiinde olmazsa olmaz denen sistemler ve milyarlarca dolarl›k pazar› var. -Projenin mali portesi ne kadar? -Biz Milli Savunma Müsteflarl›¤›’na 7 trilyonluk bir proje baflvurusunda bulunduk. DPT’ye de 3 trilyonluk. -DPT’ye biyokütle için yapt›¤›n›z baflvuru mu bu? -Hay›r, sadece bu OLED-OFET için. Milli Savunma Müsteflarl›¤›’na verdi¤imiz daha kapsaml›yd›, çünkü MSM’a verdi¤imizde yaln›z temel araflt›rma de¤il, uygulamay› da iflin içine koyduk. Yani teknolojik sistemler. Onun için maliyeti artt› onun. -‹kisi size 10 trilyonu verdi diyelim. Ne yapacaks›n›z bununla? -Olay›n özü, nanoteknoloji; yani nanoteknolojik kapasitenin burada olmas›. Organik günefl pilleri, onun ürünlerinden bir tanesi. E¤er biz kapasitemizi dört dörtlük yapabilirsek -ki bu destekler gelirse olacak bu- çünkü bu paralar›n büyük bir k›sm› çok önemli, ciddi cihazlara gidiyor. Molekül düzeyinde foto¤raf çeken, oradaki iç mekanizmalar› aç›klayabilen cihazlar. Her birinin de¤eri yar›m trilyon, 600 milyar vs. Biz bu cihazlara sahip de¤iliz. Onlar› sa¤dan soldan yap›yoruz, bu bize zaman kaybettiriyor. Böyle bir altyap› oldu¤unda biz art›k nanoteknolo-

Temmuz 2006

37 B‹L‹M ve TEKN‹K

gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 38

Ege Üniversitesi Günefl Enerjisi Enstitüsü OLED sistemi

Ege Üniversitesi Günefl Enerjisi Enstitüsü, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar› konusunda araflt›rma ve gelifltirme faaliyetleri ve lisansüstü e¤itim amaçlar›yla 1978 y›l›nda kurulmufltur. Günefl Enerjisi Enstitüsü 1978-79 E¤itim-Ö¤retim y›l›nda lisansüstü e¤itimine bafllam›flt›r. Ege Üniversitesi Senatosunun 3.2.1981 tarih ve 4/6 say›l› karar› ile Enstitü Rektörlü¤e ba¤lanm›fl ve 2547 say›l› Yüksek ö¤retim Kanunun geçici maddesi ile Enstitünün devam› sa¤lanm›flt›r. Günefl Enerjisi Enstitüsü ana binas› 1986 y›l›nda tamamlanarak hizmete aç›lm›flt›r. Toplam 1000 m2 taban alan›na sahip olup, toplam kullan›m alan› 2680 m2’dir. Bina 3 kat olarak tasarlanm›fl ve uygulanm›flt›r. Tek katl› Gama tipi bir Günefl Evi binas› 1986 y›l›nda tamamlanm›fl ve laboratuar binas› olarak kullan›lmaya bafllanm›flt›r. 2001 y›l›ndan sonra, yeni bir yönetim ile Günefl Enerjisi Enstitüsü binalar› DPT ve di¤er kurulufllardan sa¤lanan desteklerle onar›lmaya bafllan›lm›flt›r. Ana binan›n pasif ›s›nma-so¤uma kapasiteleri T. fiifle Cam fabrikalar›ndan temin edilen günefl reglektif camlarla artt›r›lm›fl, tüm çal›flma alanlar› klimatize edilmifl, laboratuar donan›m alt yap›lar› zenginlefltirilmifltir. Yeni donan›ml›; Günefl Ifl›n›ml› Fotosentez, Spektroskopi, ‹nce Film, Biyokütle-Biyogaz, Solar Termal Teknolojiler, Günefl Enerjisi Destekli Jeotermal Is› Pompas› laboratuarlar› kurulmufltur. Kullan›lamayacak oranda afl›nm›fl olan Gama tipi Günefl Evi binas› ise 2 Rüzgar Enerjisi firmas› taraf›ndan onar›larak modernize edilmifl ve ofis-laboratuar alt yap›s›na dönüfltürülmüfltür. Enstitümüze 2006 y›l›nda kazand›r›lan Günefl Pili Laminasyon cihaz› Günefl Pili hücrelerinden 0.5-2 m2 boyutlar›nda Günefl Pili Paneli üretebil-

B‹L‹M ve TEKN‹K 38 Temmuz 2006

mektedir. Bu sistem TÜB‹TAK-B‹LTEN Uzay Uydu Araflt›rmalar› ile ortak bir protokol uyar›nca üretim amaçl› sat›n al›nm›flt›r. Organik Günefl Pili panellerininde bu laminasyon sisteminde üretimi amaçlanmaktad›r. Ege Üniversitesi Günefl Enerjisi Enstitüsü’nün

GEE’nde üretilen organik günefl pili 22 paralel 2 seri ba¤l› OGP aktif alan: 230 cm2 0.45 Amper x 1.40 Volt 0.63 Watt %3 verim

Enstitümüz elektrik-elektronik grubu üyeleri: Yabanc› Uzman Mete Neptun, Arflt. Gör. Mete Çubukçu, Serkan ünalan, Arif Fatih ‹lkerenler, Emre Ak›n

ulusal ve uluslararas› iflbirli¤i protokolleri afla¤›da verildi¤i gibidir: • Türkiye fiifle ve Cam Fabrikalar› A. fi. • Johannes-Kepler Üniversitesi, Organik Günefl Pilleri Enstitüsü, Linz, Avusturya • Demirer Holding • Özmak Telsiz Antenleri ve Elektronik San. Tic. Ltd. fiti. ile Sena Elektronik aras›nda teknolojik ve bilimsel iflbirli¤i. • Ege So¤. Klima So¤uk Hava Tesisleri San. ve Tic. A.fi. Ayr›ca, Milli Savunma Bakanl›¤›’yla birlikte, gerek “Ege Üniversitesi–Hava E¤itim Foto Organik Nanoteknoloji Ürünleri Ülkemizde ilk kez bir nanoteknoloji ürünü olan Organik Günefl Pilleri teknolojini gelifltiren, laboratuar alt yap›s›n› kuran ve Türkiye fiifle Cam Fabrikalar› ve Türk Silahl› Kuvvetleri ile ortak üretim çal›flmalar› aflamas›na gelen Enstitümüz, bu teknolojinin bir uzant›s› olan flu andaki ekonomik boyutlar› Günefl Pillerinden daha büyük olan Organik LED lambalar ve Organik yap›da Alan Etkili transistörler – OFET, üretim teknolojilerine hedeflenmifltir. Organik LED lambalar minimum oranda elektrik ak›m› ile (mAmper) yüksek ›fl›n›m verebilen ayd›nlanma ve ikaz sistemleridir. OFET ler di¤er transistor ler gibi bir tür elektrik-elektronik anahtar sistemleridir. Minimum miktar elektrik ak›m› (mA) ile çal›flabildikleri gibi ›fl›k ilede (Foto-OFET) çal›flabilmektedirler. Günümüzde h›zla geliflen ve klasik hantal sistemleri h›zla saf d›fl› eden pahal› elektronik sanayi ürünleri; digital foto¤raf makinalar›, cep telefonlar›, plazma televizyon ekranlar› vs. bu nanoelektronik teknoloji sanayi ürünleridir. Pahal› olmalar› üretim maliyetlerinden de¤il karmafl›k ve ileri düzey (moloküler boyut düzeyinde) nanoteknoloji bilgileri gerektirdi¤i, yani rakipleri olamad›¤› içindir. Ülkemize Günefl Pilleri ile birlikte OLED ve OFET teknolojilerininde getirilmesinin ekonomik boyutta beklenilmedik ola¤an d›fl› olumlu geliflmeler yaratabilece¤i aç›kt›r. OLED-OFET çal›flmalar›m›z›n T. fiifle Cam Fabrikalar›, ASELSAN, ASP‹LSAN, TÜB‹TAK B‹LTEN-Uzay Uydular› Teknolojileri Enstitüsü ile ortak yürütülmesi temel bilimsel ve laboratuar çal›flmalar›m›z›n h›zla teknolojik üretime yönlendirilmesini, Organik Günefl Pillerinde-OGP oldu¤u gibi sa¤layacakt›r. Ayr›ca halen yürürlükte olan ve haziran 2006’da sonlanacak olan Avrupa VI. Çerçeve projemiz MOLYCELL –Esnek Organik Günefl Pilleri’nin ortaklar›ndan bir k›sm› Fransa CEA , Hollanda ECN, Avusturya LIOS, ‹ngiltere ICL, OLED ve OFET sistemleri ile araflt›rma çal›flmalar› yürütmektedirler. Bu ortaklar ve yeni ortaklar ile Avrupa Toplulu¤u VII. Çerçeve proje program›na baflvurular planlanmaktad›r.

gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 39

jik olgu olarak yaln›z organik günefl pilini çok ileri düzeye götürme de¤il, ona paralel di¤er teknolojik olgular› da burada yaratabilece¤iz. -Yani onunla silikon temelli fotovoltaik de yapabilirsiniz öyle mi? -Herfleyi yapar›z. Silikon temelli den önce ince film teknolojiler var h›zla geliflen. Yine inorganik malzemelerle. Bu üçlü kavflak vb. dedikleri çok katmanl› piller mi? Evet, hani galyum-arsenid piller falan deniyor ya, onlar› da yapmaya bafllayabilece¤iz. Yani böyle bir altyap› oldu¤unda biz sadece Türkiye’de de¤il, dünyada ad› duyulan bir kurum olaca¤›z. Bir an için düflünelim: Baflbakan dedi ki, “Biz stratejik bir karar ald›k 10 y›l sonra güney’deki tatil sitelerinin çat›lar› büyük ölçüde fotovoltaik panellerle kaplanm›fl olacak. S›d›k Hoca, bunun için ne gerekli, benden ne istersin?” -fiimdi ayn› fleyi bana silahl› kuvvetler söyledi. Dediler, “hemen üretim tesisi kural›m”. Bizim de cevab›m›z flu: “Tamam, biz üretim tesisi kurulmas› için her türlü beyinsel gücü, gerekli bilgiyi size sa¤lar›z. Üniversitemniz de iflte bu güçlenme vakf› vs kanal› ile ortak olur, ama biz ticari bir kurumde¤iliz, biz bumun nas›l kurulaca¤›n›, nas›l üretim yap›labilece¤ini, yurt d›fl›ndan nelerin, nereden nas›l temin edilece¤i konusunda sizleri yönlendiririz. Yasni ortak bir flirket oluflturulur, biz de onun bir parças› oluruz ve bu flekilde o flirketin üretim yapmas›n› sa¤latt›r›r›z. Bu hedef için de zaten Türk Silahl› Kuvvetleriyle, fiifleCam olmadan bir silikon fabrikas› kurulmas› için dü¤meye bas›l›yor. fiifle Cam ise, kendi bafl›na organik günefl pilleri üretimini hedefliyor. Zaten bizim onlarla bir sözleflmemiz, protokolümüz var. Kendisi o tesisi kuracak. Ama tabii bu her ikisinin de kurulmas›nda ve kurulduktan sonra da yürütülmesinde bizim sürekli ortakl›k, art›, bilgi yönetimi aktar›m› yapmam›z laz›m. Çünkü Türkiye’de bu teknolojileri bilen, yeterince e¤itilmifl beyin gücü pek yok. Yani elektrik-elektronik mühendislerinin %99,9’u bu konulardan habersiz. Bu nedenle, art›k arkadafllar›m›z burada e¤itiliyorlar, bilgilendiriliyorlar. Ondan sonra da büyük bir olas›l›kla bu tür üretim tesislerinin yöneticisi olacaklar diye düflünüyorum. Yönetici olmasalar dahi buradan imtiyazl› bir dan›flman fleklinde onlar›n verimli, baflar›l› olmalar› ve daha iyi geliflmelerini sa¤layacak bir flekilde ortakl›k yapacaklar. Peki, diyelim 100.000 metrekarelik bir çat› alan›n› , ya da yaklafl›k 10.000 evin çat›s›n› kaplamak için ne kadar yat›r›m gerekir? - fiimdi bu, yapaca¤›n›z tesisin y›ll›k üretim kapasitesine ba¤l› bir olay. E¤er bu sosyal amaç için planlan›yorsa,... Çünkü bir ev için, ki 3-5 kW günlük güç gerekecek, pillerin verimi %20 olsa (diyelim günefl pillerinin verimi ielride artacak) , her konut için yaklafl›k 20 metrekarelik günefl pili gerekiyor. 10.000 konut dedi¤inize göre de y›ll›k üretim 200.000 metrekare tutar›nda günefl pili gerekiyor. Bunu da ne kadar sürede istiyordunuz? Diyelim befl y›l içinde. Bu durumda bir üretim tesisinsin y›lda 40.000 metrekare toplam›nda günefl pili üretim kapasitesi olmas› laz›m. Bu, asl›nda küçük bir hedef olur.(Almanya’da çok daha büyük kapasitede üretim yap›l›yor). Ama iflte önce küçük bafllar, sonra h›zla artar. -Bunun için ne kadar yat›r›m gerekir?

-‹flte, diyelim 300-500 milyon dolar. Ama, zaten böyle bir fley bafllay›nca arkas›ndan kristal silisyum tesisi kurulabilir, ince film tesisi kurulabilir. Yani o zincirleme sürer gider. Önemli olan, ilk ad›m›n at›lmas›. Daha sonra dedi¤im gibi ince film ve kristal silisyum. Ve bunlara paralel olarak da organik günefl pili tabii. -Peki bunlar› verim s›ras›na koyarsak hangisi üstün? -En yüksek olan› kristal silisyum. Mono kristal. Mono kristalin verimi yüzde 20 civar›nda. Hatta laboratuar koflullar›nda verim %25’lere kadar uzan›yor. Polikristalde verim %15’ler düzeyinde. Amorf silisyum da o düzeylerde (%10-12 civar›nda lflaboratuvarda; d›flar›da biraz daha az.: %8 civar›nda) ve daha ucuz. Ama kristallerin ömrü yaklafl›k 25 y›ul denirken, amorf silisyumunki daha k›sa; 10 y›l kadar. Yaln›z, arada bir fark var: Bu amorf di¤erlerinden çok daha ucuz oldu¤u için kendini çok daha çabuk amorti ediyor. Di¤erleri çok pahal› oldu¤u için verim fazla oldu¤u halde amortizasyon 20 y›llarda falan gerçeklefliyor. -Peki ‹nce Film? - O farkl› bir teknoloji. Silisyum yok ince filmin içinde. Baz› özel metal kaplamalar var. Galyum ar-

senid pilleri diyoruz mesela. Fakat onlar›n da maliyetleri yüksek. Çünkü kullan›fllan özel metaller çok pahal›. Ama avantajlar›, büyük yüzeyler halinde üretilebilmeleiri, bir de örne¤in cam, çelik gibi ucuz malzemelerin üzerine kaplanabilmeleri. -Bunlar›n fiyatlar› ne kadar? Monokristalin birim fiyat› 10 dolar diyelim, - Poli kristal, onun %60’› civar›nda. Yani 6 dolar oluyor. Ama bu elmayl› armutla karfl›laflt›rm›fl oluruz. Çünkü amorflarda hücre hesab› de¤il, büyük alanlara göre maliyet ç›kar›l›yor. Kristallerde ise gözeler al›n›p birlefltyiriliyor. Biz maliyeti metrekareye göre de¤il, watt bafl›na hesapl›yoruz. Bir göze flu anda 3,50 euro, yani 4,5-5 dolar civar›nda, Bu, monokristal. Polikristal de dedi¤im gibi bunun %60’›, 70’i civar›nda. Bunlar Avrupa fiyatlar› tabii, Türkiyue’ye gelinceye kadar %100, hatta %150 art›yor. Örne¤in, bak›n son iki y›lda ald›¤›m›z 22 kilowatt pilin maliyeti bize 320.000 YTL.

Ege’de Bir Gezegen Mete Neptun uzun y›llar Almanya’da yaflam›fl bir araflt›rmac›m›z günefl enerjisi kullan›m›yla ilgili baz› ipuçlar› verdi. -Bildi¤imiz Neptun mu? -Evet, bildi¤imiz.. Elektronik mühendisiyim. fiimdi elektronik bölümünde ilgilendi¤imiz birkaç

proje var. Bunlardan bir tanesi, merkezin çat›s›nda bulunan fotovoltaik tesisi. ‹ki aflamada, önce 11, sonra bir 11 daha olmak üzere 22 kilowatt’l›k fotovoltaik panelleri kuruldu ve flebekeye ba¤land›. Ba¤lan›fl flekli flöyle: Biz orada 1400 volt civar›nda DC üretiyoruz, Onu inverterlardan geçirerek trifaze 350-400volt civar›nda bir DC üretimi elde ediyoruz. Tabii, güneflin durumuna ba¤l›. Bunu flebekeye veriyoruz ve sonuçta kullanm›fl oldu¤umuz elektrik enerjisini önemli ölçüde azaltm›fl oluyoruz. Yüzde 15 civar›nda, ama %30’a kadar da ç›k›yor, ö¤len vakti metrekatre bafl›na 1000 watt düfltü¤ünde . Ama tabii bunun gecesi var, rüzgar› var, bulutu var, Özetle, senelik ortalama %14-15 civar›nda bir tasarrufumuz oluyor. fiimdilik pahal› gibi görünse de, 20 y›ll›k bir süre içerisinde kendini amortize ediyor. Ayr›ca temiz bir enerji üretim biçimi; duman› yok, tozu yok, çevreyi kirletmiyor, gürültüsü yok. Ve herfleyden önce, Günefl Enerjisi Enstitüsü’ne yak›fl›r bir tesis. Evsel kullan›m ölçeklerine bakacak olursak, bu tesis tabii ev gereksinimlerinin çok üstünde. Bir evin günlük elektrik enerjisi gereksiniminin en çok 5 kW oldu¤unu düflünecek olflursak, demek ki 4-5 evin gereksinimini karfl›layabilecek düzeyde. Ama tabii baz› dezavantajlar›n› da gizlememek laz›m. O da flu: Bu enerjiyi gece kullan›m› için kullanmak üzere depolamakta baz› zorluklar var. -Ne gibi? -fiimdi aküyle depolama, hem pahal›, hem de verim düflüklüklerine yol aç›yor... -Niye pahal›? -Akü pahal› -Peki, bildi¤imiz, otomobillerde kulland›¤›m›z kurflun-asit akülerle depolama olam›yor mu? -Oluyor tabii, ama zannetti¤imizden çok daha fazla akü gerekiyor. Yani araban›za koydu¤unuz 100 amper saatlik aküden yüzlercesi gerekiyor. Yani o kadar kolay de¤il insan›n düflündü¤ü gibi. Bir evin ihtiyac› için gerekli enerjiyi bile depolamak oldukça pahal›. Bunun en avantajl› taraf›, gündüz güneflin en dik oldu¤u saatlerde ihtiyac›n›z çok fazlaysa, örne¤in klima çal›flt›r›yorsan›z; geceyse ihtiyac›n›z azal›yorsa, o zaman bir ölçüde karfl›layabiliyorsunuz. Ama gece de ayn› ölçüde elektrik enerjisine ihtiyac›n›z varsa... -Mesela ne ölçüde diyelim? Hadi evin bütün ›fl›klar› bayram yeri gibi yanmas›n, oturdu¤umuz yeri ayd›nlatal›m. Gece ne yapar bizim insan›m›z? Genellikle televizyon seyredilir. Böyle bir tasarruflu kullan›m› destekleyebilir mi çat›m›zdaki paneller? -fiimdi ona göre bir yaflam biçimi oluflturman›z gerekiyor. Çamafl›r makinenizi, bulafl›k makinenizi gündüz çal›flt›racaks›n›z, ütünüzü gündüz yapacaks›n›z; gece yaln›zca televizyonu, bilgisayar› , ›fl›kland›rmay› yapacaks›n›z. Onlar› da büyük ölçüde do¤ru ak›mla (DC) çal›fl›r flekle çevirebilirseniz yine büyük avantaj› var. -Peki nas›l çevrilecek DC’ye. Piyasada sat›lan aletler alternatif ak›m (AC) kulanmak üzere üretilmiyor mu? -Örne¤in, 12 voltla çal›flan portatif televizyonlar var. Onlardan kullanabilirsiniz. Ifl›kland›rmada da bunlardan yararlanabilirsiniz. -Bu aletlerin DC’ile çal›flmas› için transformatör mü gerekiyor?

Temmuz 2006

39 B‹L‹M ve TEKN‹K

gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 40

-fiimdi biz do¤rudan do¤ruya DC ald›¤›m›z için akülerde de DC depoluyoruz. Akülerden ç›kan DC’yle ›fl›kland›rma yaparsak, yani ›fl›kland›rmay› do¤rudan DC ile yapt›¤›m›z tatktirde, o zaman ACDC transformasyonuna gerek kalm›yor. -‹yi de ›fl›kland›rmay› DC ile nas›l yapaca¤›z. DC ile yap›n dendi¤inde kimse bir fley anlamayacakt›r. -Bunlar de¤il de, içinde normal bir tungsten tel bulunan normal ampulleri düflünün. Bunlar için ak›m›n AC ya da DC olmas› hiç fark etmez. O bir dirençtir ve dirençte meydana gelen ›s›, ›fl›¤› oluflturuyor. Yani, AC ak›m için kulland›¤›m›z, 220 voltluk bir ampule DC verirseniz, hiç sorun yok. Ötekinden daha fazla ak›m da çekmez. Elektronikte kurald›r. Bir direncin üzerinden 220 volt alternatif ak›m da geçse, do¤ru ak›m da geçse, üretece¤i enerji ayn›d›r. Yani dirednçte sorun yok. Sorun baflka aletlerde. Örne¤in, bilgisayarda. Bilgisayar da do¤ru ak›mla çal›fl›yor. Ancak, onu o ak›mla çal›flt›rabilmek için gereken baz› de¤ifliklikler var. Yani zamanla günefl enerjisiyle evinizi ›fl›kland›rmak, donatmak istiyorsan›z, baz› de¤ifliklikler yapacaks›n›z. Ama e¤er evinizde günefl enerjisi kullanman›n gerektirdi¤i maliyeti göze alm›flsan›z, bu aletlerde yap›lacak de¤iflikliklerin maliyeti çok ufak kal›r. Özetle diyorsunuz ki, gündüz program› ayr› olacak, gece kullan›m›ysa tasarrufa odakl› olacak. Peki, bu tasarruflu ak›m için ne kadar oto aküsü gerekiyor? -Ortalama bir akünün gücü 100 amper saat diyelim, 12 voltla çarpal›m: eder 1200 watt, yani 1,2 kilowatt. Kay›plar›n› düflersek, 1 kilowatt saat üretiyor. Günde ne kadar kilowatt saat kulland›¤›n›za ba¤l›. fiimdi burada bir fark var: Güç ayr›, ald›¤›n›z enerji ayr›. Örne¤in siz elektrik süpürgenizi, çamafl›r makinenizi, ütünüzü, hepsini onla çal›flt›rmak istiyorsan›z, diyelim ki çamafl›r makineniz 3 kilowattl›k (ki, en küçü¤ü o), bir saat çal›flsa 3 kilowatt saat ald›. Bulafl›k makinesi de ald› diyelim 3 kilowatt saat. Ütüyle de 2 kilowatt saat ald›n›z; di¤erleriyle birlikte 10 kilowatt saat bir enerji ihtiyac›n›z var diyelim. Bu durumda bir akü, 1 kilowatt saat veriyorsa, demk ki 10 aküye ihtiyaç var. Ki bu da sak›ncal› bir hesap; çünkü akü enerji ald›kça voltaj› da düflecektir. Yani o üzerinde yazan 1,2 – 1 kilowat› sonuna kadar veremeyecektir ayn› gerilimde. -Özetle, iflin do¤rusu depolamay› tercih etmiyoruz. Enerji depolama pahal› ve verimsiz bir yöntem. Örne¤in, bir tatil sitesine gittiydim geçen yaz. Küçük küçük binalar ve yass› çat›lar› vard›. Bir arkadafl›mla onu düflünmüfltük. Her çat›ya, 50-60 metrekare fotovoltaik yerlefltirip bunlarla yaln›zca klimalar› çal›flt›r›rsan›z (ki klimalara gündüz çok daha fazla gereksinim var) ve gözelerin maksimum verim sa¤layaca¤› ö¤le saatleri de en çok serinletme gereksinimi duyulan saatler; yani ikisi de birbirine çok uyumlu, O flekilde bir tesis baya¤› ifle yar›yor yap›labildi¤i taktirde. Öyle bir fley düflünülüyor, ama kaça mal olur, henüz hesaplar› yap›lm›fl de¤il. -Yani 50-60 metrekare günefl pili, sabahtan akflama kadar klima kullan›m›n› destekler diyorsunuz. -Evet; akflam da depolamaktan ziyade flebekeye müracaat etmekte fayda var. Çünkü çok daha ucuz oradan alaca¤›n›z kilowatt saat ücreti. Depolay›p da oradan al›p AC’ye çevirip tekrar kullanmak da baya¤› enerji kullan›yor. Özellikle k›fl›n ›fl›k ve ›s›tma gerekti¤inde de ayn› fley söz konusu. O zaman gün-

B‹L‹M ve TEKN‹K 40 Temmuz 2006

düz saatllerinde günefl enerjisini al›p onla büyük ölçüde ›s›tabiliyorsunuz. -Anlafl›ld›, ›s›tmay›, so¤utmay› vb ne yapabiliyorsak günefl enerjisiyle gündüz yapaca¤›z, gece de flebeke. Peki, ne kadar tasarruf sa¤layaca¤›z böylece? -fiimdi asl›nda dürüst olmak gerekirse flu an çok fazla tasarruf sa¤lamad›¤› gibi, petrolle, do¤algazla, yani fosil yak›tlardan elde edilenden daha pahal›y›z. -Ne kadar pahal›? -Kurdu¤unuz tesise ba¤l›. Ne kadar büyük bir tesis kurarsan›z, verim o ölçüde art›yor, enerji birim fiyat› da düflüyor. Onun için genel bir fley söylemek pek mümkün de¤il. Amortizasyon 20 senede gerçekleflir diyoruz flu an. Oradan hesaplayabilirsiniz. Ama bu tesisi kurman›z için flu an bütün paray› yat›rman›z gerekiyor. Gerçek fiyat› içinse bu para bankada dursa 20 y›lda getirece¤i faizi de hesaplaman›z laz›m. Di¤erleri (fosil yak›t kaynakl› enerji) içinse ayl›k hesaplar› ödüyorsunuz 20 y›l. Yani 20 y›l sonras›n›n faturas›n› bugün ödemiyorsunuz. O bak›mdan biz flu an dezavantajl› durumday›z. Ancak, petrol fiyatlar› o kadar çabuk art›yor ki, bizim de fiyatlar›m›z yavafl yavafl düflüyor, ve bu iki e¤rinin birbirini

2010’lu y›llarda kesmesini umuyoruz. Daha sonras›nda da fosil enerji e¤risinin alt›na gitmeyi umuyoruz. Bunlar tabii kesin öngörüler de¤il. Petrol fiyatlar› hangi h›zla yükselir, ya da yükselmez, bizim birim enerji fiyatlar›m›z hangi h›zla düfler. Çünkü son y›llar›n getirdi¤i bir tablo var. O da bizim fotovoltaik birim enerji fiyatlar›n›n ve hücre fiyatlar›n›n düflmedi¤i, aksine artt›¤›. Çünkü aniden büyük bir talep do¤du ve o talebe karfl›l›k verilemedi¤i için bizim fiyatlar›m›z maalesef artt›. Buna ra¤men yok sat›yor günefl pilleri. Bu bak›mdan baflkalar›n›n söylediklerine pek inanmamak laz›m. ‹flte “fotovoltaik öldü, flu geliyor, bu geliyor (hidrojen vb)”. ‹nflallah hepsi gelecek; ama fotovoltai¤in öldü¤üne biz inanm›yoruz. -Peki maliyetler, diyelim Türkiye’de görece yayg›n kullan›m›n bafllad›¤› 5-10 y›l sonras›nda bu düflmez mi? Bir de sözünü etti¤iniz fiyatlar ithal fiyatlar de¤il mi? -fiimdi ka¤›t üzerindeki teklif, Avrupa’dan ald›¤›m›zda, watt bafl›na 3,5 euro diyor. Biz ona inan›p siparifli verdi¤imizde, bütün masraflar binince fiyat iki misline ç›k›yor. Nakliyat›, gümrü¤ü, buradaki firman›n kar› derken... -O zaman, bu ek masraflar›n olmad›¤› Avrupa’da günefl enerjisi kullan›m› çok daha rantabl diyebilir miyiz? -Bir, ek masraflar›n olmay›fl› var; bir de Avrupa bu alana para yat›rmaya bizden çok daha hevesli, ileriyi düflünerek. Örne¤in Almanya’da bir fabrikay› ziyaret etmifltik. Firma sahibinin anlatt›¤› flu: ‹span-

ya, 6 megawattl›k bir fotovoltaik tesisi kuruyor. Onlar›n da günefli bol; ama AB’den ald›klar› sübvansiyonlar da bol: Bize verilmeyen paralar. Bu nedenle Avrupa 3,5 euro maliyetle üretim yap›yorsa watt bafl›na, bizde yukar›da s›ralad›¤›m›z nedenlerle iki misline ç›k›yor bu. Bir baflka faktör de bizde hükümetler düzeyinde ileriye yönelik yat›r›mlara pek s›cak bak›lmamas›. Biz göçebe milletiz, bugün ne yedi¤imize bakar›z, yar›na Allah kerim deriz. O konuya para yat›rmaktan kaç›n›yoruz maalesef, gidiyoruz do¤al gaza, ona buna yat›r›yoruz. Halbuki bu konuda da gelecek var. 20 y›ll›k amortisman dedik. Devlet deste¤i olursa bu süre çok daha azalacak. Ama flimdilik destek vermiyor. -Almanlar Uyan›k!.. -Almanya’da kârâ geçiyorsunuz. Böyle bir tesisin (günefl enerjili ev donan›m›) sahibi olarak devlete iki misline enerji sat›yorsunuz. -Nas›l oluyor bu? -fiöyle: Bir elektrik saati düflünün, iki yönlü çal›fl›yor. Siz, diyelim geceleri evinize flu kadar kilowatt saat kullan›yorsunuz, flebekeden ald›¤›n›z elektrikle ›s›nma vb. Gibi gereksinimlerinizi karfl›l›yorsunuz; ona normal paray› ödüyorsunuz. Gündüz üretti¤iniz elektri¤i ayn› saatten geri veriyorsunuz. Yani devlet sizin üretti¤iniz elektri¤i kendi verdi¤inden daha pahal›ya sat›n al›yor. -Kendiniz kullanm›yor musunuz bu günefl kaynakl› elektri¤i? -Gündüz üretti¤iniz elektri¤in tabii bir k›sm›n› kendiniz kullan›yorsunuz, ama Almanlar genellikle ifle gidiyorlar. Evde pek kimse kalm›yor. Ve aç›kças› çamafl›r, bulafl›k ütü gibi yo¤un enerji çeken kullan›mlar› geceleri devletten ald›klar› ucuz enerjiyle yap›yorlar, gündüz fotovoltaiklerle ürettikleri pahal› enerjiyi de 40-50 cente devlete sat›yorlar. Gündüzleri pek birfley kullanm›yorlar, hepsini pahal›ya sat›yorlar ve adam buradan para kazan›yor. Bu paray› devlet ödüyor. Yani günefl enerjisini hem teflvik ediyor, hem de sübvanse ediyor. Karfl›laflt›racak olursak, burada biz devlete çal›fl›yoruz; orada devlet insanlar için çal›fl›yor. Aradaki fark bu. Sosyal devlet anlay›fl›... Sonra günefl enerjisine yap›lan bu dolayl› yat›r›m, istihdam da yarat›yor. Almanya bu alanda en iyi durumda. Onlarda 11 ay günefl olmad›¤› halde. Gerçi bu fotovoltaikler bulutlu havalarda da enerji üretiyor; ama bir de flunu düflünün, Türkiye’de 11 ay günefl var. Bir kere normalde may›s’tan ta ekime kadar ya¤mur ya¤maz; bulut dahi göremezsiniz. -Özetle ald›¤›m mesaj flu: yat›r›m yap›lmas› gereken bir alan; ama yayg›n kullan›m› konusunda da ölçüsüz hayallere kap›lmamamk laz›m diyorsunuz. Tabii, gerçekçi olmak laz›m; ama bu ulusal özelli¤imiz de¤il galiba, onun için her kafadan bir tak›m sesler ç›k›yor. Hayalperest giriflimciler var. Bana her gün birkaç telefon geliyor “Ben böyle bir tesis kurmak istiyorum; bana yard›mc› olun” diye. Hiçbirfleyden haberleri olmuyor; fiyat nedir, verim nedir, amortisman nedir? Ne istediklerini de tam olarak bilmiyorlar. Asl›nda günefl enerjisi Türkiye’de su ›s›tma alan›nda y›llardan beri gayet güzel kullan›l›yor. Hem de verimli olarak ve baya¤› yayg›n bir flekilde. Elefltirebilece¤im bir tek fley var: Çirkinlik meselesi. Avrupal› bunu biraz daha düzgün, güzel, göze hitabeden bir flekle sokarken bizde buna pek önem vermiyoruz, rasgele çat›ya koyuyoruz, ama bunlar da gayet güzel çal›fl›yor.

gunesIzmir

6/29/05

3:25 AM

Page 41

Günefl enerjisiyle çal›flan bir otomobilin genel görünümü

Silikon bir fotovoltaik göze eleman›n›n temel yap›s›

Günefl enerjisini elektrik enerjisine çeviren paneller

Elektronik motor kontrolleri

Piller

Elektrik motoru

Günefl Pillerinin Yap›s› ve Çal›flmas› .

Günefl pilleri ya da fotovoltaik piller, yüzeylerine gelen günefl ›fl›¤›n› do¤rudan elektrik enerjisine dönüfltüren yar›iletken maddeler. Yüzeyleri kare, dikdörtgen, daire fleklinde biçimlendirilen günefl pillerinin alanlar› genellikle 100 cm2 civar›nda, kal›nl›klar› ise 0,2-0,4 mm aras›nda oluyor. Fotovoltaik etki silisyum gibi yar›iletken maddelerin içinde oluflur. Fotopil denen fotovoltaik hücreler, bir P-N denklemi, yani iki katmanl› bir yar›iletken bölge içerir. Bunlar›n birindeki (“delik” diye de adland›r›lan ve + elektrik yüküyle sonuçlanan) elektron azl›¤› ve di¤erindeki (- yük sa¤layan) fazlal›¤›, bu bölgenin her iki taraf›nda bir elektrik alan›n›n oluflmas›na yol açar. Yar›iletken taraf›ndan emilen ›fl›k ak›s›n›n fotonlar›, yar›iletken parçan›n iki taraf›nda ayr› ayr› toplanan elektrondelik çiftlerini oluflturur. Bunun sonucunda, eklemin ayd›nlanan yüzüyle ve buraya düflen ›fl›¤›n yo¤unlu¤uyla orant›l› bir elektrik ak›m› meydana gelir. Aç›k, güneflli bir havada 1 desimetre çap›nda bir fotopil, yaklafl›k olarak 1 watt üretir. Verimi (ç›k›fl gücünün gelen ›fl›k gücüne oran›) kullan›lan malzemeye göre de¤iflir. Fotopiller genellikle çok kristalli ya da amorf (biçimsiz) silisyumdan yap›l›r. Çok kristalli silisyum yüksek güvenilirli¤inden ve yüksek veriminden dolay› (yüzde 10-14) ilgi çekiyor. Buna karfl›l›k amorf silisyumun verimi daha düflük ( yüzde 7). Bununla birlikte, daha ince katmanlar halinde kullan›labildi¤inden daha az masrafl›. Fotopiller, 1950’lerde uydular›n elektrik elde etmesi için gelifltirilmiflti. Günümüzdeyse elektrik elde etmek için bir alternatif enerji kayna¤› olarak düflünülüyor. Günümüz elektronik ürünlerinde kullan›lan transistörler, do¤rultucu diyotlar gibi günefl pilleri de, yar›iletken maddelerden yap›l›yor. Yar›iletken özellik gösteren birçok madde aras›nda günefl pili yapmak için en elveriflli olanlar, silisyum, galyum arsenit, kadmiyum tellür gibi maddeler. Yar›iletken maddelerin günefl pili olarak kullan›labilmeleri için N ya da P tipi katk›lanmalar› gerekli. Katk›lama, saf yar›iletken eriyik içerisine istenilen katk› maddelerinin kontrollü olarak eklenmesiyle yap›l›r. Elde edilen yar›iletkenin N ya da P tipi olmas› katk› maddesine ba¤l›. En yayg›n günefl pili maddesi olarak kullan›lan silisyumdan N tipi silisyum elde etmek için, silisyum eriyi¤ine periyodik cetvelin 5. grubundan bir element, örne¤in fosfor eklenir. Silisyumun d›fl yörüngesinde 4, fosforun d›fl yörüngesinde 5 elektron oldu¤u için, fosforun fazla olan tek elektronu kristal yap›ya bir elektron verir. Bu nedenle 5. grup elementlerine "verici" ya da "N tipi" katk› maddesi denir. P tipi silisyum elde etmek içinse, eriyi¤e 3. gruptan bir element (alüminyum, indiyum, bor gibi) eklenir. Bu elementlerin son yörüngesinde 3 elektron oldu¤u için kristalde bir elektron eksikli¤i oluflur, bu elektron yoklu¤una boflluk ya da delik denir ve pozitif yük tafl›d›¤› varsay›l›r. Bu tür maddelere de "P tipi" ya da "al›c›" katk› maddeleri denir.

P ya da N tipi ana malzemenin içerisine gerekli katk› maddelerinin kat›lmas›yla yar›iletken eklemler oluflturulur. N tipi yar›iletkende elektronlar, P tipi yar›iletkende delikler ço¤unluk tafl›y›c›s›d›r. P ve N tipi yar›iletkenler biraraya gelmeden önce, her iki madde de elektriksel bak›mdan nötrdür. Yani P tipinde negatif enerji seviyeleri ile delik say›lar› eflit, N tipinde pozitif enerji seviyeleri ile elektron say›lar› eflittir. PN eklem olufltu¤unda, N tipindeki ço¤unluk tafl›y›c›s› olan elektronlar, P tipine do¤ru ak›m olufltururlar. Bu olay her iki tarafta da yük dengesi oluflana kadar devam eder. PN tipi maddenin ara yüzeyinde, yani eklem bölgesinde, P bölgesi taraf›nda negatif, N bölgesi taraf›nda pozitif yük birikir. Bu eklem bölgesine "geçifl bölgesi" ya da "yükten ar›nd›r›lm›fl bölge" denir. Bu bölgede oluflan elektrik alan "yap›sal elektrik alan" olarak adland›r›l›r. Yar›iletken eklemin günefl pili olarak çal›flmas› için eklem bölgesinde fotovoltaik dönüflümün sa¤lanmas› gerekir. Bu dönüflüm iki aflamada olur, ilk olarak, eklem bölgesine ›fl›k düflürülerek elektron-delik çiftleri oluflturulur, ikinci olaraksa, bunlar bölgedeki elektrik alan yard›m›yla birbirlerinden ayr›l›r. Yar›iletkenler, bir yasak enerji aral›¤› taraf›ndan ayr›lan iki enerji band›ndan oluflur. Bu bandlar valans band› ve iletkenlik band› ad›n› al›rlar. Bu yasak enerji aral›¤›na eflit veya daha büyük enerjili bir foton, yar›iletken taraf›ndan so¤uruldu¤u zaman, enerjisini valans banddaki bir elektrona vererek, elektronun iletkenlik band›na ç›kmas›n› sa¤lar. Böylece, elektron-delik çifti oluflur. Bu olay, PN eklem günefl pilinin ara yüzeyinde meydana gelmiflse elektron-delik çiftleri buradaki elektrik alan taraf›ndan birbirlerinden ayr›l›r. Bu flekilde günefl pili, elektronlar› N bölgesine, delikleri de P bölgesine iten bir pompa gibi çal›fl›r. Birbirlerinden ayr›lan elektron-delik çiftleri, günefl pilinin uçlar›nda yararl› bir güç ç›k›fl› olufltururlar. Bu süreç yeniden bir fotonun pil yüzeyine çarpmas›yla ayn› flekilde devam eder. Yar›iletkenin iç k›s›mlar›nda da, gelen fotonlar taraf›ndan elektron-delik çiftleri oluflturulur. Fakat gerekli elektrik alan olmad›¤› için tekrar birleflerek kaybolurlar. Günefl enerjisi, güneflin çekirde¤inde yer alan füzyon süreciyle a盤a ç›kan ›fl›ma enerjisi, Güneflteki hidrojen gaz›n›n helyuma dönüflmesi fleklindeki füzyon sürecinden kaynaklan›r. Dünya atmosferinin d›fl›nda günefl enerjisinin fliddeti, afla¤› yukar› sabit ve 1370 W/m2 de¤erindedir, ancak yeryüzünde 0-1100 W/m2 de¤erleri aras›nda de¤iflim gösterir. Bu enerjinin dünyaya gelen küçük bir bölümü dahi, insanl›¤›n mevcut enerji tüketiminden kat kat fazla. Günefl enerjisinden yararlanma konusundaki çal›flmalar özellikle 1970'lerden sonra h›z kazand›. Günefl enerjisi sistemleri teknolojik olarak ilerleme ve maliyet bak›m›ndan düflme gösterdi; çevresel olarak temiz bir enerji kayna¤› olarak kendini kabul ettirdi. Prof. Dr. Vural Alt›n

P-n Yonga Özetle, serbest yük tafl›y›c›s› olarak; n-tipi yar›iletkende fosfor atomlar›n›n fazlal›k elektronlar›, ptipi yar›iletkendeyse bor atomlar›n›n elektron eksi¤inden kaynaklanan delikler vard›r ve bu elektronlarla delikler bir araya gelebilseler, birleflip birbirlerinin elektrik yüklerini gidereceklerdir. Her iki tip yar›iletken de, ola¤an koflullar alt›nda, ayr› ayr› yüksüzdür. Fakat, bu iki tip yar›iletken temasa getirildi¤inde; n-tipindeki elektronlardan s›n›ra yak›n olanlar, s›n›r›n hemen öte taraf›ndaki deliklerin çekimine kap›l›r ve baz›lar› h›zla s›n›r› geçip onlarla birleflmeye bafllar. S›n›r›n n-taraf›nda elektron eksikli¤i, yani art› yük; p-taraf›nda ise elektron fazlal›¤›, yani eksi yük birikmektedir. Bu birikim, flekilde görüldü¤ü gibi, art› yükten eksi yüke, yani n-taraf›ndan ptaraf›na do¤ru bir elektrik alan›n›n oluflmas›na yol açar. Bu elektrik alan›, sadece s›n›r çizgisinin yak›n komflulu¤unu kapsar ve s›n›rdan uzak d›fl bölgelere ulaflamaz. Elektronlar s›n›r› geçtikçe alan›n fliddeti artmakta, arkadan gelen elektronlar›n geçifli giderek zorlaflmaktad›r. Çünkü, elektronlar için elektrik alan› yönünde hareket etmek, yerçekimi kuvvetiyle bir benzetme yap›lacak olursa, yokufl yukar› t›rmanmak gibidir. Sonuç olarak, s›n›r›n öte taraf›na belli bir miktar elektron geçtikten ve s›n›r civar›ndaki elektrik alan› belli bir fliddete erifltikten sonra, elektron geçifli durur. Gerçi n-bölgesindeki serbest elek- tronlar›n hepsi de¤il, sadece küçük bir orana karfl›l›k gelen baz›lar›, p-bölgesindeki deliklerden baz›lar›yla birleflmifllerdir. Ama her iki bölgenin de yüksüzlü¤ü bozulmufl ve art›k yeni bir denge oluflmufltur. Bu denge çerçevesinde; sistemin n-taraf›n›n s›n›ra komflu bölgesi art›, p-taraf›n›nsa, keza s›n›ra komflu bölgesi eksi yüklüdür. S›n›r› köprüleyen elektrik alan› bir diyot oluflturur ve ortaya ç›kabilecek yeni serbest elektronlara, p’den n’ye geçmeleri yönünde kuvvet uygularken, tersi yöndeki geçifllere izin vermez. Öte yandan bu elektrik alan›, iki yar›iletken aras›nda bir gerilimin var oldu¤u anlam›na gelir. E¤er bu gerilim üzerinden yük ak›t›labilecek olursa, yani ak›m geçirilebilirse; ak›m fliddeti çarp› gerilim (VxI) kadar güç üretilmifl olacakt›r. Sözkonusu ak›m, günefl ›fl›nlar›n›n yol açt›¤› serbest elektronlardan oluflacakt›r.

Fotovoltaik bir gözedeki elektrik alan›n›n etkisi

Fotovoltaik bir gözenin iflleyifli

Temmuz 2006

41 B‹L‹M ve TEKN‹K

gunesEnerji

6/29/05

3:43 AM

Page 42

Hedef, Gökyüzüyle kucaklaflan çat›lar Mu¤la Üniversitesi Rektör Yard›mc›s› Prof. Mehmet Günefl ve Fizik Bölümü Araflt›rma Görevlisi Rüfltü Eke, üniversitede yürütülen çal›flmalar› Bilim ve Teknik ile paylaflt›lar RG: Günefl arabalar› için bir ça¤r› yapt›k; çok güzel bir fley oldu, iyi ses getirdi; dinamizm getirdi, günefl enerjisi alan›nda bir fark›ndal›k yaratt› ¤›m›z› düflünüyorum; ama görüyoruz ki bu paneller, yani bir günefl arabas›nda günefl enerjisinin itkiye dönüfltürülmesini sa¤layacak en önemli parça d›flar›dan geliyor. Oldukça pahal›. Biz bunlar› ne zaman yapaca¤›z, yapabilecek miyiz? - Bunlar› yapabilmeniz, Türkiye’deki Pazar pay›na ba¤l›. 3 megawatt’l›k bir pazar pay›, Türkiye’de oldu¤unda, Türkiye de üretimi gerçeklefltirebilir. - 3 megawatt deyince, evlerde de kullan›lmaya bafllam›fl anlam›n› m› ç›karaca¤›z? - Toplam Pazar pay› bu oldu¤unda, yani evlerde kullan›ld›¤›nda. -Bu Pazar nas›l oluflturulur? -Evlerde kullan›m için daha fazla teflvik gerekir. Almanya’n›n ya da di¤er Avrupa ülkelerinin yapt›¤› gibi. -Bu miktar kaç evin ihtiyac›n› karfl›lar? -3 megawatt dedi¤imizde yaklafl›k olarak 1000 evin ihtiyac›n› karfl›lar. Çünkü bir evin ihtiyac›n› 2,5-3 kW’l›k bir sistem rahatl›kla karfl›lar.. -Biz burada Mu¤la Üniversitesi yerleflkesi içinde günefl enerjisi kullan›m›n›n çeflitli ve verimli uygulamalar›n› gerçeklefltirdik. Bunlar›, bir günefl enerjisi araflt›rmac›s› olan rektörümüz Prof. Dr. fiener Oktik anlatacakt›r. (Bkz: çerçeve) fiimdi biz bunlardan sonra laboratuvar alan›na geçersek, di¤er çal›flmam›z buradaki günefl panelleri. D›flar›dan sat›n al›nd›. Bunu flebekeye monte edip, di¤eri de Mu¤la bölgesinin çevre koflullar›na göre farkl› maddelerden yap›lm›fl günefl pillerinin y›l boyunca performans› incelenerek, hangi tür malzemenin, Mu¤la bölgesine en uygun malzeme olaca¤›n› belirten çal›flma arkadafl›m›z›n doktora çal›flmas›. Bunun yan›nda biz bunlar›n üretimlerini ve temel karakterizasyonlar›n› da burada yapmay› hedefledik. Buradaki ince filmden bafllayarak, ince filmin üretilmesi, daha sonra prototip günefl pillerinin yap›lmas› ve standart günefl pili, günefl ›fl›n›m› alt›nda bunlar›n karakteristiklerinin ve verimlerinin ç›kar›lmas›. Bu konuda benim yurtd›fl›nda yapm›fl olduB‹L‹M ve TEKN‹K 42 Temmuz 2006

¤um doktora çal›flmas›, “amorf silisyum bazl› günefl pillerinin genel karakteristikleri üzerinde. fiu an amorf silisyum günefl pillerine ilave olarak, silisyum nanokristal yap›daki formu günefl pilleri için daha verimli ve gelecek için önemli. Bu konuda bizim Avrupa’da, Almanya’n›n Münih Araflt›rma Merkezi’yle bafllatm›fl oldu¤umuz temel bir çal›flma var. Üretilen filmlerin fizi¤ini anlat›yor. Büyütme koflullar›n›n sonucunda “hangi koflullarda en iyi kalitede film elde ediyoruz?” Türkiye’deki günefl pilinde elektrik ak›ml› voltaj› sa¤layan yük tafl›y›c›lar›n özellikleri, malzemenin yap›s›na göre. Biz bunlar› karakterize etmeye çal›fl›yoruz. Bu karakterizasyonda, mikroyap›, elektronik ve optik karakterizasyon ve bunlardan malzemenin en iyi kalitede oldu¤una emin olduktan sonra biz günefl pili yapmaya ve bu günefl pillerini de daha sonra portatif ya da genifl yüzeyde uygulamalar›na geçmeyi hedefliyoruz. Problemin birincisi tamamland›. Bu y›l Nisan ay›nda TÜB‹TAK ve Almanya bunu desteklemiflti. fiimdi projenin ikinci aflamas›n› yapmaya bafllad›k. fiimdi bir Alman üniversitesinin de kat›ld›¤› bir üçlü bir araflt›rma projesi gelifltiriyoruz. Bunun yan› s›ra TÜB‹TAK’a sunaca¤›m›z projelerimiz de var. Ve yapmak istedi¤imiz flu: Buradaki temel karakterizasyon laboratuvarlar›m›zda eksikliklerimiz var. Bunlar› tamamlayarak Mu¤la Üniversitesi’nde fotovoltaik malzemelerin üretiminde ve karakterizasyonunda bir laboratuvara sahip olmak. Hem fizi¤in anlat›lmas›, elde edilen sonuçlar›n nümerik-say›sal modellemelerinin yap›lmas› konusunda çal›flmalar›m›z olacak. Bu konuda Fotovoltaik Grubu olarak fiener Hocam›z›n önderli¤inde birbirimizi tamamlayan bir ekip olarak hedefimiz, önümüzdeki 5 y›l içinde sistemleri buraya kurmak ve burada prototip günefl pillerinin üretimini sa¤lamak istiyoruz. Günefl pillerini Türkiye’de yapmak bizim için çok önemli. Bunun ilk basama¤› da Ar-Ge’den olufluyor. fiimdi mevcut teknoloji silisyum teknolojisi. Bu çok pahal›: tek kristal. Bunun yan›nda çoklu kristal var. Bunun da verimi %16 civar›nda piyasada. Tek kristalin laboratuvarda üretilen prototipinin verimi %30’lar› aflm›fl durumda. Bunlar

genellikle uzay uygulamalar› için kullan›l›yor. Ama çok özel üretim yöntemlerle yap›lan dizaynlarda elde ediliyor. Üstelik de Avustralya’daki grup bu konuda çal›fl›yor. Burada önemli olan ucuz olacak, kolay olacak, ve altl›klar (cam, plastik, çelik gibi) üzerine yap›labilecek ve montesi kolay olacak. Binan›n bir parças› olacak; amaç o. Bunlar› burada üretmek. -Siz, bükülebilir esnek fotovoltaik hücreler de¤il, sert rijid hücreler üzerinde çal›fl›yorsunuz galiba deney çal›flmalar›n›zda. -Biz cam üzerine yap›yoruz, ama çelik üzerine de yap›labiliyor. Yapt›¤›n›z örnekler plastik de olabilir. fiimdi birkaç tanesi solar günefl pillerinin dizayn› var. Bu dizayna göre, ucuz altl›klar, alttabakalar üzerine bunu büyütebiliyorsunuz, bu büyütme iflleniflinde bir dolu problem var: Yüzeye yap›flma olsun, yük tafl›y›c›lar›n verimli bir flekilde toplanmalar› olsun. Asl›nda günefl pillerinde, fotovoltaik elektrik üretim olay› çok k›sa, 1, 1,2 mikron kal›nl›kta oluyor. Malzemenin di¤er k›sm› sadece bir altl›k olarak, di¤er k›sm› çöpe gidiyor. Buradaki amaç sadece günefl pilini verimli bir flekilde, spektrumunu tamamiyle so¤urabilen 1 mikron ya da daha ince bir günefl pili. Bunun için ince film günefl pilleri, teknolojisi gelece¤imizin teknolojisi olacak. Burada ana olarak silisyum yine baflta: ince film silisyum. - ‹nce film flimdiki uygulamalarda yok mu? -Hay›r, bir tek amorf silisyumda kullan›lanlar ince film teknolojisi. Tekli kristal ya da çoklu kristal, bunlar ince film teknolojisi de¤il. Bu malzeme üretimi tamamiyle farkl› bir teknoloji. Burada tek kristal silisyum, amorf ve mikro kristal yap›daki silisyum çok daha önemli. Bakt›¤›m›zda tek kristal atomlar mükemmel dizilmifl. Burada amorf silisyum varsa, en önemli problem, günefl alt›nda bozunuyor. Bozunmas›n›n sebebi de, ›fl›kla yarat›lan elektronik kusurlar var. Bunlar günefl verimini; üretti¤iniz %10’sa %5’lere düflürüyor birkaç y›l içinde. Yeni malzemeler mikrokristal ya da nanokristal yap›da. Bu nanokristal yap›da adac›klar var malzemenin içinde. Aralar›nda da amorf bölgeler var. Ama amorfla karfl›laflt›rd›-

gunesEnerji

6/29/05

3:43 AM

Page 43

¤›m›z zaman, bu ›fl›kla yarat›lan elektron kusurlar hemen hemen ortadan kalkm›fl ve bunu ince film olarak, 1mx1m cam ya da plastik üzerine büyütmemiz mümkün. Kavflaklar› yapman›z mümkün, ama flu an bu teknolojide problemler var. Problem de flöyle: Malzemeyi optimum hale getirmek için haz›rl›k koflullar›n›n birini de¤ifltirdi¤inizde malzemenin özelli¤i de¤ifliyor. Günefl pilleri de¤ifliyor. fiimdi bu çal›flmalar›m›z ince film silisyum teknoloji üzerinde. Mikrokristal, nanokristal silisyum ince film malzemeler. Bunun yan›nda amorf silisyum karbon alafl›m›, amorf silisyum germanyum alafl›m›, mikrokristal silisyum germanyum alafl›m›,; bunlar tabii içindeki mikro yap›y› de¤ifltirerek çok farkl› özellikler üretebilir. Bu üretti¤iniz özelliklerin fizi¤i çok ilginç. Bunun fizi¤inin anlafl›lmas› gerekiyor. Bizim bu konuda temel çal›flmalar›m›z var. Yurtd›fl›yla, laboratuvarlarla ortak çal›fl›yoruz. Ortak projeler yap›yoruz. Çünkü bir sisteme dayan›kl› bir çal›flma yapmak mümkün de¤il. Onun için ortak çal›flmalar›m›zla burada uluslararas› bir fotovoltaik araflt›rma grubu ve araflt›rma projelerinin yap›ld›¤› bir durum haline getirece¤iz. Gördü¤ünüz gibi günefl pili bu. Katmanl›. Altta bir çeli¤in üzerine gümüfl var, çinkooksit var, N tabakas› var. Burada portakal renginde olan da esas günefl ›fl›¤›n› so¤uran k›s›m. ....içinde bir iç

bediyorsunuz. Günefl pillerinin de verimi düflüyor. Bunlar gerçekten yeni teknoloji. Türkiye bu teknolojiye sahip olmadan, yeni panellere sahip olamaz. Bu mümkün de¤il. En basitinden laboratuvarda sahip olaca¤›z; bizim yurtd›fl›nda çal›flt›¤›m›z laboratuvarlarda bu böyle. Bunlar› gelifltirip, daha sonra sanayi baz›na geçifl olur. -Bir hedef gerekiyor; vizyon derken onu kastediyorum. Diyelim bir flirket size yat›r›m yapmay› kabul etti; siz ne zaman “tamam, bu üretilebilir” diyeceksiniz? Akademik araflt›rmalar›n ucu yok; sürekli yenilenmek durumunda; ama bir yandan da ihtiyaç var. Temiz enerji kullan›m› gerekli. Bu nedenle ne zaman“ tamam kardeflim ver paray› bafll›yoruz ortak olarak” diyeceksiniz? Ve neyle? Yani hedef ne? Monokristal silisyum panelini mi bekleyece¤iz, polikristalle mi bafllayaca¤›z? -Hedef kesinlikle monokristal. - Ne zaman yapaca¤›z? -Altyap›n›n olgunlaflmas›, burada bunu yapabilecek bir üretim laboratuvar›, ilk hedefimiz. - Yani özetle bizim daha laboratuvarlar›m›z› gelifltirmemiz gerek? -Biz buna, altyap›ya bir yat›r›m gerek diyelim. - Ne kadar yat›r›m? Maliyeti? -Bir milyon dolarl›k bir alt yap› gerektiriyor. Bafl›ndaki bilim adam›n›, uzman› e¤itmek gerekiyor.

elektrik alan› yarat›p, ›fl›kla yarat›lan elektronla boflluklar› topluyorsunuz.Bu en basit günefl pili oluyor. Bu tek kavflakl›. Bunun yan›nda, 1, 2, 3 kavflakl› yeni günefl pili dizaynlar› var. Ama bunlar›nda hep en önemli k›sm› olan,günefli so¤uran k›sm›. Günefl’in enerjisi çok genifl oldu¤u için mikrokristal, amorf silisyum günefl pili, silisyum germanyum de¤iflik bant yap›lar›na, yasak enerji alanlar›na sahip oldu¤u için bunlar› katmanl› yapt›¤›n›z zaman bütün spektrumu so¤urma flans›na sahipsiniz. Dolay›s›yla Günefl’ten hiçbir fleyi zayi etmeden so¤urdu¤unuz elektron boflluklar› da verimli flekilde toplayabilirseniz, o zaman günefl piliniz verimli olur. Toplayamaman›z›n nedeni de, bunun içinde oluflan elektronik kusurlar. Elektronik kusurlar bizim ›fl›kla yaratt›¤›m›z bu boflluklar› tekrar birleflme merkezi olarak davran›yorlar. Ve bu zamanda siz buradaki yük tafl›y›c›lar› kay-

- Yani size bir destek, devlet ya da bir hay›rsever, misyon sahibi ç›kt›, “dile benden ne dilersen: bir milyon dolar verdim sana” dedi. Yeter mi bu? -Prototip üretimleri yapar›z. Ve standart, 10 cm X 10 cm cam üzerine, katmanl› günefl pilini yap›p, evet burada üretti¤imiz sistemin, ilk yapt›¤›m›z günefl pilinin verimi flu, %3’de olabilir. Ama önemli de¤il. Bu sistemi kullanarak ne yapar›z? Fizi¤ini araflt›r›r›z, ve bu günefl pilinin verimini %10’lara , flu anki markette neyse ona ç›karmaya çal›fl›r›z. -%16 galiba, de¤il mi? %16 olan çoklu kristaller, ince filmlerde %912 civar›nda. ‹nce film silisyumdaki günefl pillerinin verimi %9-12 civar›nda. - Üstünlü¤ü ne? -1 dakikada bir katman› yap›yorsunuz. Enerjiyi az so¤uruyorsunuz. - Enerji az, h›zl› üretim.

-Evet, bir de ucuz altl›k üzerine yap›yorsunuz. Bu çok önemli. ‹stedi¤iniz esnek malzemelerin üzerine, plasti¤in üzerine, kauçu¤un üzerine o tür fleyleri yapabiliyorsunuz. Binan›n tepesine bunu monte ediyorsunuz. fiu an bunun maliyeti ötekilerden yüksek, onun için rekabet edemiyor. - Hedef, bunu da rekabet edebilir maliyete getirmek? - fiimdi bizim kulland›¤›m›z araflt›rma merkezlerinde de küçük bazda, bunlar›n prototip ürünleri yap›l›p, knowhow, yani bilgi üretiliyor ve kurulufllara “evet, bizim üretti¤imizin standart günefl alt›ndaki verimi bu” deniyor. Bizim amac›m›z da bu. Bunu gösterebilmek. Bize bir hay›rsever para verirse, (DPT’ye de bir proje haz›rl›yoruz zaten,) amaç burada bunu üretmek. Mesela bir baflka tane daha var. K›zg›n tel yard›m›yla ince film büyütme sistemi bu. Ve Türkiye’de bu teknoloji yok. Bu teknolojiyi di¤er teknolojiyle birlikte getirebildi¤inizde, bütün katmanlar› farkl› “depositor” sistemleriyle yap›yorsunuz. Ve “benim üretti¤im günefl pilim” diyebilirsiniz. Bafllang›çtan bu noktaya gelinceye kadar arada Ar-Ge var, fiziksel yo¤uflma olarak, yap›lacak çok fley var. ‹nce filmlerin çok ayr›nt›l› karakterizasyonlar›, fiziksel modellerin iyice anlafl›lmas› gerekiyor. Bizim yapt›¤›m›z ortak çal›flmada, 8-10 farkl› tekni¤i kullan›yorsunuz. Ve kulland›¤›n›z bu tekniklerle elde etti¤iniz sonuçlarla bu verimi nas›l art›abiliyoruz? ‹nan›n bu yapt›¤›m›z çal›flmalar sonucunda belirledi¤imiz o parametre uzay›ndaki bölgede üretilen günefl pilleri, en yüksek günefl pilleri verimini, en yüksek ak›m› verdi. Bunlar› biz rapor ettik. Ama çal›flmalar daha devam ediyor. Çok fazla bilinmeyenler var. Ama gelecekte.. - Mehmet Hocam, bu say›n›n kapak yaz›s›n› Türkiye’de günefl enerjisi çal›flmalar›na ay›r›rken, Günefl arabalar›yla da örtüflsün istedik. Benim en merak etti¤im, polikristal, nanokristal, tamam ama insanlar “ben bunu evimin çat›s›na ne zaman koyabilece¤im” diyor. En basitini. Yani üretim talebi gerekliyse, var iflte. Bir de günefl arabalar› üretmeleri için çocuklara coflku verdik; istiyoruz ki gidip de onbinlerce dolar harcay›p, falanca yerden alaca¤› yerde, daha basit olsa da Türkiye’den alabilsinler. Hangi sene? Üretime yönelik çal›flmalar ne aflamada? -Bizimki temel çal›flma oldu¤u için biz burada gerçekten bir prototip ürün üretmek istiyoruz. Sanayici ilgilenirse, bu tabii yerel de¤il, birlikte, d›fl sanayisiyle birlikte olur. fiu anki çal›flmalar, mesela bizim yurtd›fl›ndaki gruplar, flirketlerle birlikte çal›fl›yoruz. Bunu Türkiye’de yapmak için bir altyat›r›m yapmam›z gerekiyor. -Tamam, 1 milyon dolar siz yat›r›m yapt›n›z, araflt›rma da birlikte olacak. Ondan sonra üretim için yat›r›m ne kadara ç›k›yor? 1000 evli “günefl kasabas›”, pilot kasaba yapaca¤›z. -O k›sma geldi¤inizde rekabetiniz yurtd›fl› firmalar›yla, Yani bizim Türkiye’de üretim bak›m›ndan hiçbir altyap›m›z yok. fiu ana kadar hiçbir yat›r›m yapmam›fl›z. Sadece laboratuvarlarda Ar-Ge, karakterizasyon üzerine yat›r›mlar›m›z bafllam›fl durumda. Kenan Hoca’n›n yapt›¤› çal›flmalar, paneller d›flar›dan al›nm›fl. Türkiye’de bir yat›r›m olacaksa, d›fl ortam koflullar›n›n performans›n›n ayr›nt›l› karakterizasyonlar› yap›lmas› gerekiyor. fiimdi flu sene demek çok zor. Her fley yat›r›ma ba¤l›. Ama bir yerde yap›lan yat›r›m, bunun geri-

Temmuz 2006

43 B‹L‹M ve TEKN‹K

gunesEnerji

6/29/05

3:43 AM

Page 44

beslemesini, geri dönüflünü 5-10 y›lda verir. Yat›r›m yapacak firmalar var. Fakat firma diyor ki: “yat›r›m› yapay›m, üreteyim, ama bu ürünü kimlere, ne kadar y›lda sataca¤›m?”diyor. - Kim mesela? -Büyük flirketler var birkaç tane. ENKA büyük firmalardan. Bunun yan›nda ismini gizleyenler de var. Ama flu an bunu Türkiye’de satacak durumlar› yok. Almanya’da mesela talep var. Talep oldu¤unda fiyat düflüyor. Ama ürün s›k›nt›s› bafll›yor. Ama bizde o yok. - Ama bizde de talep var. Yani mal olmad›¤› için talep yok görünüyor. Hiç kuflkum yok, göz lemledi¤im kadar›yla teknolojiye düflkün bir halk›z. Menfaat de giriyor araya, üç kurufl ucuza elektrik mal etsem, bunu kullan›r›m diyor insanlar. -Bu konuya örnek verebilirim. Sürekli gelenler oluyor bize bu konuda. Emekli bir postac› k›r›k bir modül bulmufl, bununla ba¤ evindeki elektrik ihtiyac›n› karfl›l›yor. “Yan›na bir tane daha ek nas›l koyar›m” diyor. Bir baflkas› böyle bir sistemi annesi babas› için da¤ bafl›na yapt›¤› evde düflünüyor. -Bu yaz›n›n anafikri de bu. 10 y›l sonra Türkiye’de isteyen yerli üretim alabilecek mi? Burada devletin deste¤i önemli. fiu anda siz

çat›n›za sistemi kurup, elektrik flebekesini ba¤layabilirsiniz. Fakat devletin deste¤iyle bir alma verme söz konusu. TEDAfi bunu alacak m›? Yasal düzenlemeler gerekli. Kampüs alan› içerisinde kendi sistemimizde oldu¤u için bunu yapabiliyoruz. - O daha kolay çözümlenebilecek bir fley; enerji a盤› oldu¤u için Türkiye’de. Yani çok büyük bir sorun olaca¤›n› sanm›yorum. Endüstri sübvansiyonu bulabilir. “Almanya’da galiba öyle” de¤il mi? Almanya’da siz elektrik üretiyorsunuz, üretti¤inizi sizden 50 cent’e al›yor. Buna karfl›l›k temiz enerji sa¤lam›fl oluyor. Fosil kaynaklardan sa¤lad›¤› için as›l kulland›¤› elektri¤in birim maliyeti 910 cent’tir. Yani 1’e 4, 1’e 5 gibi oranlarda al›n›yor. fiimdi bu aflamaya gelmemiz 50 y›l oldu. 1954’te silisyum günefl pilini yapt›¤›m›z zaman, 50 y›ldan beri bütün ülkelerde, özellikle Japonya, Almanya, Amerika bu konuda gerçekten çok büyük yat›r›mlar yap›yorlar. 5-10 y›l›n ürünü de¤il. 1980’lerden beri amorf silisyum, ince film silisyumda o kadar yat›r›mlar yap›l›yor ki. - Mesela ne kadar? Milyar dolarlar vard›r. Hem laboratuvarda, hem üniversitede. Japonya’da flirketler de var. ABD’de de birkaç flirket var. BP Solar, United Solar System var. Sanyo var.

- Mesela Petrol Ofisi ilgileniyor diyelim -‹lgileniyorsa bu konuda samimi olacak, kesintiye u¤ramayacak. - Samimi diyelim. “Fotovoltaik çat›lar yap›lmas› için 1000 evi donatabilirim, hadi gel kural›m” dedi. Ne kadar yat›r›m gerekir? -Neyi yapacak? Elinde knowhow’ini sat›n m› alacak, kendi mi üretecek? -Diyelim kendi üretecek. 5-10 y›ll›k bir zaman laz›m. Ar-Ge zaman›. - 10 y›l çat› diyorum. Ar-Ge bir yandan yap›ls›n da , eski de olsa, ifl görür bir teknolojide olan›na, %16’ya raz› oldum ben. -%16, herkesin takla att›¤› bir verim. ‹nce filmde %16 kararl› verim yakalanabilirse, bütün tek kristal silisyumlar›n hepsini de¤ifltiririz. fiu an verimde %10’larda geziyoruz. %11-12 dedim ve %13 verimle United Solar System’in 3’lükavflak günefl pilleri flu an sat›l›yor. %13’te bak›n, e¤er %16’ya eriflirse ince filmlerin üretimlerinin çok olmas›yla, talebin çok olmas›yla, bunlar›n üretimleriçok daha düflü¤e, yani öbürüyle karfl›laflt›r›labilir, rekabet edebilir bir seviyeye iniyor. - 5-10 y›l. Peki maliyet? - fiimdi birkaç yüz milyon dolarl›k bir yat›r›m› ülkenin yapmas› laz›m. Sanayi baz›nda ince filmlerin büyütülebilece¤i bir teknoloji olmal›. Bu ger-

Mu¤la Üniversitesi Temiz Enerji Kaynaklar› Araflt›rma Gelifltirme Merkezi Çal›flmalar› .

Mu¤la Üniversitesi Temiz Enerji kaynaklar› araflt›rma Gelifltirme Merkezi; 12 Nisan 1996 y›l›nda Prof. Dr. fiener OKT‹K baflkanl›¤›nda kurulmufl olup Mu¤la Üniversitesi Kampusu içerisinde bölgeye ait günefl enerjisi potansiyelini belirleme çal›flmalar›na 1998 y›l›nda bafllam›flt›r. 2004 y›l› verileri ile Dünya’daki yenilenebilir enerjilerin elektrik enerjisi üretimindeki pay› %4 olup, ayn› y›l elektrik enerjisi sektörüne yap›lan yat›r›m 150 Milyar dolar iken hidroelektrik santraller hariç yenilenebilir enerji sektörüne 30 Milyar Dolar yat›r›m yap›lm›flt›r (1). Son yirmi y›ldaki Fotovoltaik sistem teknolojisindeki geliflmeler ile fotovoltaik sistem uygulamalar› telekomünikasyon ve uzay çal›flmalar› ile s›n›rl› kalmay›p otonom sistem (flebeken uzak yerlerde kurulan kendi kendine yetebilen sistemler) ve flebekeye ba¤l› sistemler olarak daha yayg›n bir kullan›ma ulaflm›flt›r. Günefl enerjisini do¤rudan elektrik enerjisine çaviren fotovoltaik sistemlerin flebekeye ba¤l› uygulamalar› 2000 ile 2004 y›llar› aras›nda %60 artm›fl olup Avrupa,Japonya ve Amerika’da fotovolatik çat› uygulamas› say›s› 400 000 eve geçmifltir. 2004 y›l›nda yenilenebilir enerji sektöründe üretilen elektrik enerjisi, Nükleer santrallerde üretilen elektrik enerjisinin %20 ne ulaflm›flt›r (1). 2010 y›l›na kadar Yenilenebilir Enerjinin enerji üretimi içindeki hedeflenen pay›n ülkelere göre %5 ile %30 aras› de¤iflmektedir. (Örne¤in AB25 içi %21 Çin için %10) . Yenilenebilir enerjiler 15 fli geliflmekte olan ülke olmak üzere 48 ülkenin enerji politikalar›nda yer almaktad›r. 32 ülke temiz enerji kaynaklar›ndan üretilerek (hidroelektrik hariç) ve flebekeye

B‹L‹M ve TEKN‹K 44 Temmuz 2006

verilen elektrik enerjisi için özel tarife ile sat›n almaktad›r (feed-in-tariff), ayn› zamanda bu alanda yap›lan yat›r›mlar için vergi teflvikleri, ucuz krediler,yat›r›m teflvikleri verilmektedir. 2005 verileri ile dünyadaki kurulu fotovoltaik güç sitemleri 3GWp yaklafl›rken ortalama büyüme %25, pazar hacmi 8 Milyar dolar c›var›nda olup Pazar büyüme h›z› %17 c›var›ndad›r. PV Elektrik Enerjisinin di¤er kaynaklarla karfl›laflt›r›lmas›nda yap›lan maliyet hesab›na kat›lan parametreler BÜYÜK ÖNEM tafl›maktad›r. Metre kareye düflen y›ll›k günefl enerjisi 1500Kw-saat üzerinde olan bölgelerde küçük ve orta ölçekli PV sitemleri (10-100kW) için maliyet konvansiyonel elektrik enerjisi üretim maliyetlerinin üst s›n›r›na yaklaflmakta olup Büyük ölçekli PV sistemleri için (1MW ve üstü) maliyet çok yak›n bir gelecekte di¤er kaynaklarla rekabet edebilecek durumdad›r. PV sistemlerinin devlet otoritelerine ve toplumumuza genifl ölçülerde sa¤l›kl› verilerle tan›t›lmam›fl olmas› nedeni ile, ülkemizde yeterince desteklenmemektedir. Türkiye’nin günefl enerjisi potansiyeli göz önüne al›nd›¤›nda, PV güç sistemleri bir çok farkl› uygulamada çekici bir seçenektir. Yak›n gelecekte yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklar›n›n dünya enerji dengelerinde küçümsenemeyecek katk›lar›n›n olaca¤› ve PV sistemlerinin bu katk›da önemli bir pay› olaca¤›, genel bir kabuünden yola ç›karak bu geliflmelere ayak uydurabilmek amac› ile “Günefl Gözes Teknolojileri” ve “PV Güç Sistemleri” ile ilgili ‘bilgibeceri (know-how)’ birikiminin ülkemize tafl›nabilmesi için bu konuda bilimsel ve teknolojik pro-

jelerin üretilmesi devlet ve özel giriflimcilerce özendirilmelidir. Günefl enerjisi aç›s›ndan flansl› bir konumda bulunan ülkemize fotovoltaik güç sistemleri çok s›n›rl› olarak girebilmifltir, 2005 sonu itibar› kurulu güç 1,5Mw de¤erini ancak aflm›flt›r. Fotovoltaik teknolojisinin ülkemize tafl›nmas› ve insan kaynaklar›n›n yetifltirilmesi için Mu¤la Üniversitesi Temiz Enerji kaynaklar› araflt›rma Gelifltirme Merkezindeki çal›flmalar.güçlenerek sürmektedir. 2000 y›l›nad bafllayan 54 kW Gücündeki fiebekeye Ba¤l› Fotovoltaik Sistemin Mu¤la Üniversitesi Kütüphane Çat›s›na Entegrasyonu” isimli DPT projesi ile Mu¤la Üniversitesi yerleflkesi içerisine toplam gücü 54kW olan çesitli uygulamalar›n fotovoltaik sistemleri kurulmufltur. Bu Mu¤la Üniversitesi yerleflkesi günefl gözeleri ve sistemleri araflt›rmalar›n›n genifl bir aral›kta yap›ld›¤› ve çeflitli uygulamalar›n›n bir arada görülebilece¤i Türkiye’deki en büyük Fotovoltaik Park› konumuna gelmifltir. Mu¤la bölgesinde ve Türkiye’de maliyet ve verimlilik yönünden ön plana ç›kacak günefl gözesi tipini belirleyebilmek için farkl› teknolojilerle üretilmifl dünya piyasas›nda öne ç›kan s›ras›yla Tek Kristal Silisyum, Çok Kristal Silisyum, ‹nce Film Amorf Silisyum ve CdTe ince film günefl gözelerinden oluflan 10kWp (standart test koflullar›, STC: 1000W/m2 günefl ›fl›n›m› ve 25ºC hücre s›cakl›¤›nda) gücünde günefl gözesi sistemi Merkez Kütüphane Çat›s›’na kurulmufltur. Sistem, yüzeye gelen günefl enerjisi de¤erine göre aç›k günlerde 60kWh, tamamen kapal› günlerde ise 3kWh ka-

gunesEnerji

6/29/05

3:43 AM

Page 45

Prof. Dr. fiener Oktik (arka s›rada soldan üçüncü) ve çal›flma arkadafllar›.

dar elektrik enerjisi üreterek flebekeye aktarabilmektedir. Yaz aylar›nda Kütüphane binas›’ndaki so¤utma sistemleri tam kapasiteyle çal›flt›¤› durumlarda günlük elektrik ihtiyac›n›n yaklafl›k %10’u günefl enerjisinden üretilen elektrik enerjisi ile karfl›lanabilmektedir. (resim 1) Günefl gözelerinin performans›n›n incelenebilmesi için karakteristik özelliklerinin belirlenebilmesi amac›yla Kütüphane çat›s›’na bu sistemin yan›na çok kanall› bir ölçüm sistemi 2003 y›l›nda kurulmufltur. Günefl gözeleri veya modül gruplar›n›n performans parametreleri ölçülüp bir veri taban›nda toplanmaktad›r. Yak›n gelecekte bu veriler ülkemiz ve dünyadaki bilim insanlar›n›n kullan›m›na aç›lacakt›r.. (resim 2) Binaya entegre Fotovoltaik sistem uygulamas› olarak Mu¤la Üniversitesi Yerleflkesi içerisinde bulunan “Türk Evi” ö¤renci kafeteryas›n›n çat›s›n› 215 m2 büyüklügündeki güney cephesinde 2003 y›l›nda fotovoltaik çat› uygulamas› yao›lm›flt›r.. 25,6kWp kurulu güce sahip bina entegreli flebeke ba¤lant›l› sistem ile y›ll›k toplam 35.000kWh’in üzerinde elektrik enerjisi üretilerek flebekeye aktar›lmaktad›r. 2006 y›l› may›s ay› sonunda sistemin kurulumundan itibaren 3 y›lda üretmifl oldu¤u toplam elektrik enerjisi 102.000kWh de¤erinin üzerindedir. (resim 3) Bir di¤er uygulamada ise 15kW güce sahip hibrit bir fotovoltaik sistemin kurularak Üniversite girifl kap›s› önünde bulunan havuzlar›n su pompalar›n›n beslenmesi amaçlanm›fl ve günefl gözelerinin yerleflimi için en uygun alan olarak Mu¤la Üniversitesi Kongre Merkezi karfl›s›ndaki otopark alan› seçilmifltir. Hibrit olarak planlanan sistem halen flebeke ile uyumlu olarak çal›flmakta olup flu anda sadece fotovoltaik k›sm› devrededir, dizel jeneratör ve rüzgâr jeneratörü testleri henüz gerçeklefltirilmemifltir. Mevcut haliyle sistem 2 saat otonom süresine sahiptir. (resim 4) Günefl gözelerinin çevresel ayd›nlatma birimlerinde kullan›m›n›n örne¤i olarak da toplam

4kWp güce sahip 75Wp ve 85Wp tek kristal ve çok kristal silisyum günefl pilleriyle Mu¤la Üniversitesi yerleflkesi içerisinde çeflitli noktalara ba¤›ms›z ayd›nlatma direkleri yerlefltirilmifltir. Her birinde 60 adet LED (›fl›k yayan diyot) bulunan 80 adet lamba 40 adet dire¤e ba¤lanm›flt›r. Mu¤la Üniversitesine girifli sa¤layanS›tk› Koçman Köprüsü üzerindaki 10 adet fotovoltaik ayd›nlatma birimi halk›n bu konuya ilgisinin çekilmesine 2002 y›l›ndan buyan büyük etken olmaktad›r.. 17 adet PV ayd›nlatma birimi üniversite yerleflkesinde bulunan orman içerisindeki su deposu gibi kör noktalara yerlefltirilmifltir. 23 direk ise orman içerisinde infla edilen koflu yolunun ayd›nlat›lmas›nda kullan›lm›flt›r. (resim 5) D›fl ortamdaki hava durumunun ve bulunulan çevredeki rüzgar potansiyelinin belirlenebilmesi için Merkez Kütüphane çat›s›na bir meteoroloji istasyonu kurulmufltur. Meteoroloji istasyonuyla günefl gözelerinin performans›n› belirlemede kullan›lan çevre s›cakl›¤›, rüzgar h›z ve yönü, ba¤›l nem ve bas›nç ölçülmektedir. Ölçülen de¤erler Ammonit marka veri toplama ve depolama ünitesinde saklanarak ifllenmek üzere bilgisayara aktar›lmaktad›r. (resim 6) Yar› iletken ayg›tlar olan fotovoltaik gözeler üzerinde temel araflt›rmalar büyüyen bir altyap› ile hergün güçlenmektedir. Mu¤la Üniversitesi laboratuvarlar›nda ayr›nt›l› olarak elektrik sel karakterizasyon , optiksel karakterizasyon, yap›labilmekte olup, yap›sal belirleme ve kimyasal analizler de önemli ölçüde yap›labilmektedir.. Mu¤la Üniversitesi Araflt›rma Fonu taraf›ndan desteklenen ve devam eden bir baflka proje ile de Mu¤la üzerindeki günefl ›fl›n›m›n tayfsal de¤iflimi ölçülmeye çal›flmaktad›r. Mu¤la s›n›rlar› içerisinde linyit kömürüne dayal› termik santrallerden a盤a ç›kan ve çevreye yay›lan gaz ve parçac›klar›n çevre kirlili¤ine olan etkisini günefl ›fl›n›m›n›n de¤iflik dalga boylar›ndaki tayfsal analizi yoluyla belirleyebilmek mümkündür. Ölçüm-

lerde, 200-1100nm aral›¤›nda her biri farkl› dalgaboyu aral›klar›nda ölçüm alabilen sekiz bölümden oluflan S2000 spektrometre kullan›lmaktad›r. Mu¤la üzerinde bulunan toplam O3, NO2, SO2, O2 ve aerosollerin da¤›l›m›n›n günlük ve ayl›k de¤iflimler gösterdi¤i gözlenmifl, Mu¤la yöresindeki termik santrallerin bu de¤iflimlerdeki etkisi olas› bulunmufltur. Güney Ege, Mu¤la ‹klim Koflullar›nda Günefl Enerjisi Kondenzasyonlu Sistemiyle Çal›flan Otomatik Kontrollü Kereste Kurutma Tesisinin Tasar›m›, Kurulumu ve Kurutma Ekonomisinin Araflt›r›lmas› isimli bir DPT projesi kapsam›nda 40 m3 iç hacme sahip, 40 m2 haval› günefl kollektörü yüzeyli y›ll›k 300 m3 kereste kurutabilme kapasitesine sahip bir kereste kurutma tesisi kurulmas› planlanm›flt›r. Bu projede, ›s› pompas› yard›m›yla f›r›n kazançlar›n› art›r›lmas› ve kat› at›k yak›t takviyesi ile k›fl aylar›nda da kurutma yaparak malzeme deformasyonlar›n›n en aza indirilmesi, çak›l deposu kullan›larak enerji kullan›m etkinli¤inin art›r›lmas› amaçlanm›fl olup teçhizat›n montaj› tamamlanm›fl ve deneysel verilerin al›nmas›na bafllanm›flt›r. (resim 7) Günefl ›s›l toplaçlar›n›n, elektrik enerjisi elde edilmesinde de kullan›lan TEC (Thermoelectric Collectors) sistemleri ile fotovoltaik hibrit diye adland›r›lan elektrik üretiminin ön planda oldu¤u ve yan ürün olarak ›s› enerjisinin üretildi¤i sistemler (PVHC), kojenerasyonun iki de¤iflik amaçl› kullan›m›n› belirtmektedir. 54 kWp flebeke ba¤lant›l› fotovoltaik güç sistemleri çal›flmalar›na böylece kojenerasyon uygulamas› ve ›s› enerjisinin geri kazan›m› yolu ile birleflik verimliliklerinin artt›r›lmas› ile Araflt›rma Fonu taraf›ndan desteklenen bu proje ile yeni bir boyut eklenmifl olacakt›r. Prof. Dr. fiener Oktik Mu¤la Üniversitesi Rektörü

Temmuz 2006

45 B‹L‹M ve TEKN‹K

gunesEnerji

6/29/05

3:43 AM

Page 46

Bir yandan da ürün teori¤ini yapan kiflilerin çal›flçekten ayr› bir teknoloji, çünkü laboratuvarda mas›yla oluyor. üretti¤iniz prototip 10x10 cm; Ama endüstriyel -Silisyum dünyada en çok bulunan 2. element. üretimde yo¤un proses denen bir yöntemle bir Denizde kum iflte silisyum. Ve elektronik sanayiyerden girecek, 3-4 proses içinde, 1 m çap›nda ya inde bir anlay›fl var: “E¤er bir problem çözümleda plasti¤in üzerinde üretilip ç›kacak. necekse silisyumla çözülmeli.” Onun için silisyuBir Hollanda firmas› bu konuda çal›fl›yor. Plasma yönelinmifl durumda.. Çünkü mevcut teknolotikler üzerine günefl pillerinin gösterimini de yapji çok geliflmifl. Biz silisyumu malzeme olarak çok m›fllard›. Gerçekten bu konuda yat›r›mla birlikte iyi anlad›k.Yeni fazlar›n› anlamaya çal›fl›yoruz. Bu d›flar›dan teknolojiyi de al›rsak çok pahal› olur. mikro yap› de¤iflti¤inde bütün özellikler de¤ifliTeknolojinin gelifltirilmesi inan›n birkaç 10 y›ll›k yor. Yük tafl›y›c›lar›n içindeki elektronik kusurlabir fley. r›n da¤›l›mlar›, bütün özellikleri, hareketlilikleri, Bu konuda hiçbir tarakta bezimiz yok. Sadece bunlar da bizim yapt›¤›m›z günefl pillerinin karakbirkaç laboratuvarda ve üniversitelerde birfleyler teristiklerini belirliyor. Dolay›s›yla silisyum bask›n üretilip karakterizasyonu yap›lmaya, d›flar›daki teknolojisi olacak. Ama bunun yan›nda organik mevcut projelere entegre olmaya çal›fl›l›yor. Bu de filizlenebilir, bileflik yar› iletkenler de filizlenealanda “bir imza da biz atal›m” fleklinde çal›flmabilir. lar›m›z var. Ama bu denizdeki kum gibi bir fley. -Organi¤in hammaddesi? Bu Türkiye için çok önemli. Avrupa Birli¤i’nin -Organi¤in hammaddesi ucuz tabii; ama sostandartlar› var. Fotovoltaik alanda flu kadar yat›¤urmas› iflte.. r›m yapacaks›n diyor. Türkiye’de bu konuda yap›lm›fl bir yat›r›m yok. -BTYK’ya bir iflaret olsun denecekRüfltü Eke se, Ne kadar flirketlerin yapaca¤› yat›r›m? -Birkaç yüz milyon dolarl›k, yani flirketler teknolojiyi ancak o flekilde yapabilirler. Herhangi bir ticari ürüne bakt›¤›n›z zaman 15-20 y›ll›k bir geçmifli var. O süredeki yat›r›m› bir anda yapman›z laz›m ki, sizin o alana girmeniz ve bundan sonraki üretime oradan devam edebilmeniz laz›m. Çünkü bugün dünyada hangi flirkete bakarsan›z bak›n, en az 10-20 y›ll›k yat›r›m yapm›fllar. O süreç içerisinde çal›flm›fllar, ve verimlerini belli bir yöne getirmifller. fiu an ticari olarak piyasada buldu¤umuz ürünler de o flekildedir. Bunlar bilgiye sahipler. Bilgiyi de kendileri üretmifller. Yani bu ABD’deki flirketler ya bilimsel araflt›rma baz›nda o patenti kendileri ürettiler. Onu sat›yorlar flimdi dünyaya. %13 beklenilen bir verim de¤il, ama daha laboratuvarda bir yandan “kazan kayn›yor” Onu da yukar›lara ç›karmak için yeni malzemeler, modeller üretiliyor. - Siz silisyum (silikon) temelli günefl hücrelerinin daha ileri modelleri üzerinde yo¤unlaflm›fls›n›z. Niye Ege Üniversitesi’nde yap›lan organik günefl pillerine ilgi duymad›n›z? Organi¤in sorunu ne? -Günefl spektrumunun çok dar bir -Kaç verimi? k›sm›n› so¤uruyor. Ama yap›m› çok kolay. Cama -%6-7’lerde. Baflka s›k›nt›lar da var. Mesela yapabilirsiniz. Modifiye edebilirsiniz. So¤urma kararl› de¤il. Ama bu konuda yeni ürünlerle kaenerjileri çok dar. Ço¤unu zebil ediyorsunuz. Ama rarl›l›k sorunu görece çözüldü. fiu anda %5,5dedi¤im gibi yeni malzemeler üretilecek. Neler 6’lara ulaflan verimler . Küçük de¤il, 10-15 proses edilecek belli de¤il. Silisyumun yerine baflcm2’lik defter boyutlar›na yak›n oranlarda modülka bileflik yar› iletkenler de olabilir. Hangisinin, ler üretime geçildi. Ve dedi¤im gibi kararl›l›klar› araflt›rmayla öne geçece¤i gelecek 10 y›l içinde da yavafl yavafl yükselmekte. Bunlar tam olarak bizim karfl›m›za ç›kacak. fiu an bilmiyoruz. -Ege’de organik üzerinde ileri çal›flmalar var di¤er ticari günefl pilleri gibi yap›labildi¤inde, kade¤il mi? rarl›l›klar› oldu¤unda piyasaya ç›kabilecek. -Kararl›l›ktan kast›n›z ne? -Evet; gerçekten bu ifli bilen birileri de var. Prof. Dr. S›dd›k ‹çli kimyac›; iflin temelini biliyor. -Yap› bozuluyor. 3 ay sonra, üretti¤iniz yap› Zaten burada temel çal›flmay› yapmadan ifle kalbaflka yap›ya dönüflüyor. O zaman her fley gidik›flmak mümkün de¤il. Bunun yan›nda elektrik, yor. ‹stiyoruz ki, flu an 100 Wattsa, 1,5 y›l sonra malzeme mühendisli¤i dizayn› gerektirir, kimya da 100 Watt olsun. -Silisyum bazl›da bu sorun yok, öyle mi? gerektirir Hepsinin bir arada olmas› gerekiyor.

B‹L‹M ve TEKN‹K 46 Temmuz 2006

-Yok; 20-30 y›ll›k yaflam süreleri var.20 y›l önce ald›¤›n›z bir günefl pilinin o zamanki verimiyle flimdikini ölçtü¤ümde çok küçük farkl›l›klar var. O zaman %7 verim imifl, flimdi %6,5’lerde. Ve hala enerji üretebiliyor. Kararl›l›k dedi¤imiz fley bu. -Ege galiba Linz grubuyla (Avusturya) birlikte çal›fl›yor. Prof. Sar›çiftçi var bildi¤im kadar›yla orada. Evet, onlar da tek bafl›na de¤il. Bizim ilk etapta kurabilece¤imiz elektriksel karakterizasyondu. Bilgi üretimimizi art›rmak için arkadafllar›m›z yurtd›fl›ndaki laboratuvarlara gittiler. Çal›fl›p, kendileri yeni ürünler yapt›lar. Gerekse onlara da destek olarak, onlar›n üretmifl oldu¤u günefl pillerini alarak geldiler. Burada testlerini yapt›lar. Geçti¤imiz y›llarda Ukrayna’dan bir grupdan arkadafl›m›z geldi. Orada üretmifl oldu¤u günefl pillerini test etti. Bu s›rada biz de ona yard›mc› olduk. Aletlerimizi kulland› gitti. Neden Mu¤la baz› fleylerde daha iyi konumda? - Çünkü günefl ›fl›¤› bak›m›ndan gerek Avrupa’dan, gerekse Rusya’n›n güneylerinden çok iyi konumday›z. Örne¤in Viyana’yla karfl›laflt›r›yoruz. 2 milyonluk, sanayileflmifl bir kent. Viyana’n›n elektrik enerjisi ihtiyac›n›, kullan›labilir çat›lar›n %50’sini kaplayarak toplam enerji ihtiyac›n›n %10’unu günefl enerjisinden karfl›lama düflünceleri var. Ama onlar›n günefl enerjisi bizdekinden çok daha az. Y›ll›k toplam olarak verecek olursak; bizde birim alana 1680 kWh’lik günefl enerjisi gelirken, onlarda birim alana 1100 kWh’lik günefl enerjisi geliyor.Bizdekini 1800-1900’lara da ç›karmak olas›. Ama orada 1100. Biz onlardan %50 daha kazançl›y›z. Dolay›s›yla Mu¤la’da biz Günefl aç›s›ndan çok zenginiz. Onlar›n y›lda 30 gündür Günefl’i görebilecekleri zaman. -Bu bir avantaj. Maalesef parasal boyutu fazla de¤il, ama önemli bir fley. -Onlar da flunu istiyorlar. Biz burada ilk etapta bir test sistemi kural›m. Siz ürünlerinizi üretin, gönderin bize. Biz testini yapal›m. Çünkü onlar d›fl ortamdaki testlerini bekleyecek olurlarsa birkaç y›l geçiyor. -Yetki sahibi bir konumda olsam, desem ki, “Bu günefl enerjisi ya da fotovoltaikler Türkiye’de üretilecek; elektrik üretiminin de %20-30’unu karfl›layacak” -Yavafl yavafl olursa onlar kendili¤inden gelecektir. -Yetkili “Bu ifl nas›l olacak? Anlat” dese, ne diyeceksiniz? -Dünyada bu iflin geliflimine bakaca¤›z. -Para? -Evet, bu parada neler yap›lm›fl? Çok farkl› noktalarda öyle veriler konulmufl ki... -“10 y›l içinde yap›n, bu iflin bafl› da sensin” dedim... -Öncelikle sübvansiyonlar oluflmak zorunda. Kesinlikle devlet bir destekleme politikas›na sahip olmal›. Farkl› flekillerde olabilir. -10 y›lda piyasaya ç›kmak için ne gerekiyor? -Devletin kesinlikle bir sübvansiyon sistemi gelifltirmesi gerekiyor. Bu sübvansiyon sistemi için de dünyada farkl› uygulamalar var. Bu örneklerden herhangi biri al›nabilir. ‹kisini örnek ver-

gunesEnerji

6/29/05

3:43 AM

Page 47

mek istiyorum. Bunlardan birincisi Alman, di¤eri de ‹talyan modeli. Almanya’da oldu¤u gibi, sistemi kurars›n›z, sistemin hiçbirfleyine kar›flmaz; fakat sistemden üretti¤iniz enerjiyi di¤er kulland›¤›n›z enerjiye göre 4 kat, 5 kat daha fazla fiyattan sizden alabiliriz fleklinde devlet garanti verebilir. Veya ‹talya’da oldu¤u gibi... -4-5 kat daha pahal›ya al›yor mu Almanya? -Al›yor. 9-10 cent’e sat›yor, fakat 40-50 cent’e geri alabiliyor. Tabii fotovoltaik enerjiyi farkl› orandan al›yor, rüzgardan üretilen enerjiyi farkl›. Temiz enerjilere farkl› kotalar uygulanm›fl, çünkü her birinin maliyetleri de¤iflik... ‹talya’da uyguland›¤› gibi de olabilir. ‹talya diyor ki, 20 kW’l›k güce sahip bir sistem kurarsan›z, sistemin % 75 maliyetini ben karfl›lar›m. Yani siz bunu belgeledi¤iniz zaman % 75’ini ben size öderim, ondan sonra da herhangi birfleyine kar›flmam diyor. Bu da bir sübvansiyon yöntemi. ‹flte bizim de bunlara bakarak kendimize göre bir model gelifltirmemiz laz›m. Ülkemizin ekonomik flartlar›na göre bu modellere yak›n bir modeli tercih etmemiz laz›m. Avrupa’da yak›n bir zamanda elektrik üretip satan flirketlere flu getirilecek: Diyecekler ki -yeflil sertifikalar o zaman sözkonusu olacak- ‘siz enerji üretiyorsunuz, sat›yorsunuz ama bu enerjinin belirli bir oran›n› temiz enerjilerden üretmek zorundas›n›z. Üretemiyorsan›z, o zaman üreten, o yat›r›m› yapm›fl bir baflkas›ndan, para verip onun sertifikas›n› almak zorundas›n›z. Yani siz üretemiyorsunuz, ama üreten bir baflkas›ndan al›yorsunuz; kiral›yorsunuz bir baflka deyiflle. Önümüzdeki 10-20 y›l içinde bunlar Avrupa’da yerine oturacak, orada oturunca biz de AB ile müzakerelere bafllam›fl, bu süreç içerisindeki bir ülke olarak biz de yavafl yavafl getirece¤iz. -Yani ne getirece¤iz? Teknoloji. -Yavafl yavafl bunlar› art›k biz kendimiz istemesek bile, bu do¤rultuda, AB’ye girecek ülkeler içerisinde, aday ülkeler içerisinde yer ald›¤›m›z için, bunlar› oralardan zorlamalarla yapmak zorunda kalaca¤›z. Diyecek ki Avrupa, ‘sen elektrik enerjisi üretiyorsun, bunun belirli bir oran›n› -%3, %5, %8 her ne kadarsa- temiz enerjilerden karfl›lamak zorundas›n.’ Tabii bizim barajlar›m›zdan, hidroelektrik santrallerimizden belirli bir k›sm›n› karfl›lad›¤›m›z için, bir s›k›nt›m›z görünmüyor. Ama alt birimler olarak güneflten, rüzgardan ve di¤erlerinden koyuldu¤unda, o zaman baz› fleyler farkedecek. Biz de ilk etapta günefle bu önceli¤i vermeliyiz. Tabii fotovoltaik, en pahal› elektrik enerjisi flu anda. Yani rüzgardan, hidroelektrikten, di¤erlerinden pahal›. Ama biz de flansl› bir bölgedeyiz, bir günefl kufla¤›nda yer almaktay›z, enerjiye sahibiz. Mu¤la için konufluyorum - Avrupa’da sadece ‹talya’n›n en güney k›sm›, Sicilya bölgesi ve Fransa’n›n Korsika bölgesi, ‹spanya’n›n da en güneyi bizimle ayn› günefl enerjisine sahip. Ayn› kuflakta yer al›yoruz. Di¤er bölgelerin günefl enerjileri bizimle k›yaslanamayacak ölçüde. Dolay›s›yla bu maliyetlere de yans›yor. Yani bir sistemi kurdu¤unuzda, Almanya’da, 30 y›lda kendisini amorti ediyorsa, bizde 15 y›lda ediyor. Orayla öyle bir k›-

yaslamam›z sözkonusu. Veya bir baflka deyiflle birim maliyete geçecek olursan›z Almanya kWh’ini 1,5 euro’ya malediyorsa, biz 70 cent’e. De¤erler itibariyle konuflursak, bizde 16-17 cent’e maledebiliriz. Almanya’daki sistem kWh’ini 40 cent’e malediyorsa, biz bunu -Mu¤la ya da ‹zmir- 20-25 cent’e maledebiliriz. Tabii flöyle birfley de var. Bu sistemler büyüklüklerine göre de de¤ifliyor. Yani siz 3 kW’l›k bir sistem kurarsan›z maliyetiniz farkl› oluyor, 50 kW’l›k bir sistem kurarsan›z farkl› oluyor. Sistem boyutu büyüdükçe maliyetiniz düflüyor. Çünkü firmalara gitti¤iniz zaman, bana bir günefl pili laz›m dedi¤inizde, kaç tane diye soracak. Siz 1 tane dedi¤inizde farkl› fiyat veriyorlar, 50 tane derseniz farkl›. Genellikle dünyada 1 farkl›d›r, 2-8 aras› farkl›d›r, 8-40 veya 50 aras› farkl›d›r, 50’yi geçti¤i zaman, zaman isterler, üreticisinden özel fiyat al›rlar, ona göre yaparlar. Ör. en son olarak Ege’deki sistemi örnek vereyim...

-Birim dedi¤iniz ne? -Modül... 1 metrekarelik, 150 W’l›k bir modül düflünün. 150-160 W. En son yapt›¤›m›z ifllem konusunda -ben de içerisinde bulundum- Ege’deki sistemden bahsedeyim. 11 kW’l›k bir sistem kuraca¤›z dedi¤imizde, ben özel fiyat alay›m, üreticisiyle görüfleyim dedi firmalar. ‹lk etapta net bir rakam veremediler. -Anlad›¤›m kadar›yla al›p rafa koymuyor, talep üzerine üretiyor. -Büyük bir bölümü o flekilde. Al›p rafa koyanlar da var ama bu, flirketlerin büyüklük ölçüsünde. Ço¤u flirket zaten talep oran›nda çal›fl›r. Kapasitesi vard›r, siz talebinizi yapars›n›z, o talebe göre üretir, verir. -fiirket kendi altyas›p›sayla üretiyor de¤il mi?

-Türkiye’de bulunan flirketlerden sadece biriki tanesinin haricindekiler, hep yurtd›fl›ndan çal›fl›yorlar. Herfleylerini yurtd›fl›ndan al›yorlar -bir ithalat firmas› gibi- bir araya getirip montaj›n› yap›p sat›yorlar. Türkiye’de ‹zmir’de bir flirket var, o da hücreleri, yani az önce bahsetti¤imiz 10’a 10 veya 16’ya 16 boyutunda dedi¤imiz hücreleri al›p bunu kendi laboratuvarlar›nda iç ba¤lant›lar›n› yap› modül haline getirip onun laminasyonunu yap›p, modül olarak satabiliyorlar. Türkiye’de flu anda bir tane flirket var. “Orijin Solar”. ‹zmir’de. Kendi laminatörü var. Fethiye’de bulundu¤unu söyledi görüflmelerimizde. Fethiye’de bir atölyesi var. Gözeleri ithal ediyor; bunu zaten flu anda Türkiye’de yapmak mümkün de¤il, ama az önce hocam›n da bahsetti¤i yat›r›mlar› yapabildi¤imiz zaman... Yeter ki bunu yapabilelim. 10 santimetrekarelik yapal›m, % 3 olsun, ama bunu gelifltiririz dedi. Geliflti¤inde, % 12, 13, 15 verimlere ç›kabildi¤inde, art›k biz bunu piyasaya verebiliriz. Burada üretirsiniz, öbür flirket sizden al›r, iç ba¤lant›lar›n› yapar, lamine eder ve piyasaya sürer. - Ege’de de laminasyon (koruyucu kaplama) yap›l›yor bildi¤im kadar›yla... -Ege’de de laminatör var, O firmayla gereken temas› yapt›k, birtak›m ifllemler sonucunda ürün al›nd›, geldi, flimdi bir baflka firmadan hücreler al›n›yor, yani gözeler geliyor, arkadafllar›m›z laboratuvarda gözelerin ba¤lant›lar›n› uygun flekilde yap›yorlar, lehimlemelerini çok dikkatli flekilde yap›yorlar, ve istedikleri boyutta lamine edip modül halinde bunlar› piyasaya sürme flans›na sahibiz. Tabii ilk etapta kendi ihtiyac›m›z için bu yap›ld›. Tüketici Da¤›t›c› Anlaflmas› -Burada iki tür sistem var. Birincisi, bire bir anlam›nda, yani maliyetler anlam›nda destekler olabilir. Burada kurulufl aflamas›nda sübvansiyon yap›lmaktad›r. Ondan sonra da sistem der ki, sizin üretti¤inizle benim üretti¤im ve benim satt›¤›m, enerjidir. Sen 100 üretmifl 105 tüketmiflsen, 5 tüketmiflsindir, bu 5’in paras›n› vereceksin. Veya di¤er sisteme göre, 150 üretmiflsin ama 100 tüketmiflsin, o zaman o 50’nin paras›n› size çek olarak geri verir. Yani 50’lik bir kotan›z olur orada, onun paras›n› al›rs›n›z. Ama normal tarifeden al›rs›n›z. Bir di¤er sistemde de, bu da çift sayaç sistemi, kuruluflunda hiç birfleye kar›flmaz. Yani sistemin instolasyonuna, kurulufl maliyetine hiç kar›flmaz, der ki siz temiz enerji üretiyorsunuz, dolay›s›yla sizin üretti¤iniz enerjiyi normalden pahal› olarak, örne¤in kWh bafl›na 40 cent, 30 cent’e al›yorum, ama ben, sizin benden ald›¤›n›z enerjiyle 10 kWh’e sat›yorum. Gelir, ay sonunda veya y›l sonunda sizin sayac›n›z› kontrol eder, siz ne tüketmiflsiniz, ne üretmiflsiniz. 105 birim üretmiflsiniz. 105 birimi 40 cent’ten hesaplar. Di¤er sizin tüketti¤inizi de, 80 birimse 80 birimi de 10 cent’ten hesaplar -tabii bunlar varsay›ml› rakamlar- sonuç olarak sizin art›n›z vard›r, eksiniz vard›r, ikisini örtüfltürür, size kalan neyse geri verece¤i, onu verir.

Temmuz 2006

47 B‹L‹M ve TEKN‹K