407

 

ÇEVRE YENİ BİR SÖMÜRÜ ALANI MI? ÇEVRE TEKNOLOJİLERİNE TÜRKİYE ÖLÇEĞİNDE ELEŞTİREL BİR BAKIŞ GÖKDAYI, İsmail TÜRKİYE/ТУРЦИЯ ÖZET Son zamanlarda çevresel sorunlara karşı duyarlılığın daha ön plana çıktığını söylemek mümkündür. Bu sevindirici bir gelişmedir. Öte yandan, artan çevre sorunlarının giderilmesi için önerilen çevre teknolojileri özellikle azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler için oldukça pahalı bir seçenek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu da kalkınma mı, çevre mi çelişkisine neden olmaktadır. Ülkemizde de özellikle AB uyum yasaları çerçevesinde çevre sorunlarının giderilmesi bağlamında bazı temel zorunlulukları standartlar olarak beraberinde getirmektedir. Örneğin; arıtma tesisleri bulunmayan yerlerde bu tesisleri kurma zorunluluğunun getirilmesi buna çok iyi bir örnektir. Bir zaman sürecinde bu tesisleri kurmak zorunda olan veya kurmazlarsa hukuksal yaptırımlarla karşı karşıya kalan kamu, özel sektör yetkilileri sadece bir zorunluluğu yerine getirmeye çalışmakta; tesislerin sorun çözecek nitelikte verimli olup olmadığına bakmadan ve bir kısmı hazine garantili yurtdışı kredilerle sorunu çözmeye çalışmaktadırlar. İşte bu noktada, “Ülkemizi eski ve verimli olmayan bir çevre teknolojisi mezarlığına dönüştürecek ve ulusal kaynaklarımızı yurt dışına aktarmaya aracı olan bu mekanizma yeni bir sömürü aracı mıdır?” sorusuna uygulamalardan da örnekler verilerek yanıt aranacaktır. Anahtar Kelimeler: Çevre sorunları, çevre teknolojileri, standartlar, arıtma, emisyon. GİRİŞ Çevre ve çevre sorunları 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren toplumların gündeminde daha sık tartışılmaya başlanılmıştır. Bu tartışmalar sorunların büyüklüğü, kaynakları, sorumluları, kimlerin neler yapması ve ne kadar yapması gerektiği konularında yoğunlaşmaktadır. Yaşanan sürecin daha önce insanların yaşamlarında karşılaştıkları süreçlerden farklı olması nedeniyle yeni oluşumlar ve yaklaşımları da beraberinde getirmiştir. Bu konularda sayısız toplantılara, eylemlere ve söylemlere konu olmasına rağmen, sorunların çözümünde ciddi bir mesafe

 408

 

alındığını söylemek zordur. Bu konuda gelinen nokta havanda su dövmekten öteye gidilememiştir. Bir tarafta dünyanın kaynaklarını sınırsız olarak kullanan ve kirlenmenin temel kaynağı olan ve gelişmekte olan ülkelere “çevre bozuluyor” diye gelişmeyi kısıtlamaya çalışan gelişmiş ülkeler, öte yanda ise varlık nedenleri ile her açıdan gelişmiş ülkelere bağımlı yaşayan ve gelişmek isteyen azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin yarattığı iki farklı dünya vardır. Çevre sorunlarını sanayileşme ile daha önceden ve yoğun olarak yaşayan gelişmiş ülkeler bu sorunların çözümü için çevre teknolojilerini de geliştirmişlerdir. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren bu teknolojiler gelişmiş Batı ülkelerinde kullanılmaya başlanılmıştır. Üstelik bu teknolojilerin çıktıları ile sağlanan geri dönüşüm ile ekonomik anlamda da kayda değer miktarlarda ekonomik değer elde etmektedirler. Hem Batılı ülkelerde bu teknolojilerin yaygınlığından ortaya çıkan pazar sıkıntısı, hem de gelişmekte olan ülkelerde giderek artan çevre sorunları yeni bir pazarın oluşması için gereken altyapıyı oluşturmaktadır. 1970’li yıllara gelindiğinde piyasa ekonomisi yeni bir düzleme kaymıştır. Sanayi toplumunun son dönemine damgasını vuran yeni anlayış, ekolojik piyasa ekonomisini yaratmıştır. Piyasa ekonomisinin geçirdiği üçüncü aşama olan ekolojik piyasa ekonomisi ile, sermaye-insan-çevre arasında bir dengenin kurulması amaçlanmıştır. Böylece piyasaya yönelik olarak yürütülen ekonomik faaliyetlerin ve zamanla sosyal faaliyetlerin yaşam ortamına zarar vermeden yapılması hedeflenmiştir. Bugünkü tüketim gerçekleştirilirken, gelecekteki tüketimin tehlikeye atılmaması, bunun için de doğal çevrenin ihmal edilmemesi gereği üzerinde durulmuştur. Nitekim, günümüze dek gelen, ekolojik hayatın korunması yönündeki bu anlayış birçok düzenlemenin yapılmasına da imkân tanımıştır. Ulusal düzeyde, çevre tahribatına karşı yasal-kurumsal düzenlemeler yapılmakta, atık arıtma tesisleri kurulmakta ve benzeri faaliyetlerde bulunulmaktadır. Bu tür çalışmalar uluslararası düzeye de taşınmış ve Birleşmiş Milletler öncülüğünde yapılan çalışmalarla, çevre sorunlarının yalnızca bazı insanları ilgilendirmediği, aksine tüm dünya insanlarını etkilediği ve gelecek nesillere de etkilerinin olacağı ortaya konmuştur. Global düzeyde önlemler alınmaya çalışılmış, tüm ülkeler için stratejiler geliştirilmiştir. Bu global stratejilerden biri, günümüzde önemi artma yönünde olan ISO 14000 standardıdır. ISO 14000 ile söz konusu ürünlerin çevreye duyarlı olduğunu vurgulamaktadır. Yine, fabrikalar kurulurken yapılan fizibilite çalışmalarında Çevresel Etki Değerlendirme (ÇED) raporlarının hazırlanması da, bu stratejiler arasında sayılabilir. Saydığımız bu örnekler hep, çevre sorunlarının giderilmesinde bilgi toplumunun niteliklerinin etkili olacağını ortaya koymaktadır. (Yalçınkaya ve Ertaştan, “Türkiye’de Piyasa Ekonomisi ve Rekabet Anlayışının Dış Ticaret Üzerine Yansımaları-Sorunlar ve Öneriler”,) Kuramsal Çerçeve Küreselleşme ve yeni dünya düzeni gelişmiş ülkelerin sömürge anlayışlarını farklı bir çerçeveye oturtmuştur. Bu çerçeve 3 temel üzerine oturmaktadır. (Kellogg, 1994)

 

409

1. Kontrol Et ve Yönet Yaklaşımı: Çevresel kaynaklar bir ulusa ya da bölgeye ait değildir, tüm insanlığın ortak malıdır. Bu ortak malların güvenli bir şekilde kullanımı ve arzı için küresel düzenlemelere ihtiyaç vardır. Dünyadaki çevresel kaynaklar kapitalizmin sürdürülebilirliği için kontrol altına alınmalı ve yönetilmelidir. Bu bağlamda özellikle enerji kaynakları (petrol, doğalgaz, hidrolojik, yenilenebilir…) gelişmiş ülkelerin küresel şirketleri vasıtasıyla işletilmeli ve bunlardan elde edilen enerji transfer edilmelidir. Al Gore’a göre; küresel Marshall Planı’nın bir parçası olarak içinde çeşitli düzenleyici yasal çerçeveler, özel yasaklamalar, uygulama düzenekleri, paylaşım düzenekleri, yöneltmeler, cezalandırmalar, karşılıklı zorunlulukların içinde yer aldığı bir davranış biçimi olarak sistem çalıştırılmaktadır. (Gore, 1992). 2. Pazar Temelli Yöneltici Yaklaşım: Burada birinci yaklaşıma göre daha yumuşak ve yöneltici bir durum söz konusudur. Daha çok öğütleyici ve yol gösterici bir yaklaşım söz konusudur. Örneğin; küresel ısınmaya karşın karbon emisyonlarının azaltılmasını zorunlu bir çerçeveye değil de, öğütleyici bir çerçeveye oturtmaktadır. Bu çerçevede çeşitli standartlar, yönergeler ve pazar tercihleri birlikte sunulur. Örneğin; organik tarım için yapılması gerekli zorunluluklar, alınması gereken sertifikalar, bu sertifikaları hangi kuruluşların vereceği (genelde AB kaynaklı) gibi pazarlama taktikleri ile yöneltici bir yaklaşım sağlanmış olur. 3. Serbest Pazar Yaklaşımı: Neo-liberal bir yaklaşım tarzı ile çevresel sorunların yine serbest pazar koşulları içinde çözümlenebileceğini varsayan bir çerçevesi vardır. Anderson ve Leal, çevresel bozulmanın çözümünün, çevresel kaynaklar üzerindeki hakları çok iyi bir biçimde düzenleyen bir sistemle olabileceğini öngörmektedir. (Anderson ve Leal, 1991, Free Market Environmentalism) Çevresel Sömürü Düzeni Çevresel sorunların çözümü konusunda oldukça iyi bir mesafe alan gelişmiş ülkeler küreselleşme ve yeni dünya düzeni çerçevesinde elde ettikleri çevre teknolojilerini bu konuda kendilerini yetersiz gören ve ihtiyaç duyan ülkelere pazarlayarak çevresel değerleri kullanarak yeni bir sömürü anlayışı geliştirmişlerdir. Bunun adı “çevresel kapitalizm”dir. (Anderson ve Leal, 1991, Enviro-Capitalism vs. Environmental Statism) Bu düzenin temelinde çevreye duyarlılık dürtüsü kullanılarak, “yeşil ürünler” konsepti içinde sunulan mal ve hizmetlerin tüketiminin ve kullanımının artırılmasına dayanmaktadır. “Kontrol et ve yönet” yaklaşımına, pazar temelli yöneltici yaklaşımı ve serbest pazar yaklaşımını da harmanlayarak ve önce pazar talebinin yaratılması için yasal zorunluluklar oluşturulmaktadır. Bunları, kamuoyu oluşturmak için yapılan çeşitli toplantılar, sempozyumlar, yayınlar gibi kamuoyu araçları ile yapılan altyapı oluşturma çalışmaları izler. Daha sonra ortaya çeşitli teknolojik çözümleri finansman ve işçilik ile birlikte komple bir çözüm olarak sunulur.

 410

 

Farkındalık yaratma

Öneriler/İkna

Toplantılar, Sempozyumlar, Ücretsiz tanıtımlar,  

Medya ve

Kamuoyu baskısı

Standartlar Oluşturma

Bilim Dünyası

Sivil toplum örgütleri ile yerel altyapı

(ISO, organik tarım…) Teknik Çerçeve Yasal düzenlemeler

Teknolojik çözümler

Çevre teknolojileri (oldukça pahalıdır) Komple çözüm paketi

Teknoloji ve malzeme

Önerilen çözüm için hazırlanan teknik şartnamede, ürün/hizmetin yabancı menşeli olması, nitelikleri, özellikleri önceden belirlenir. Böylece başka kişi ve kuruluşların ihale sürecinde yer alması yasal olarak engellenir. İş bitirme belgesi, sektörde uzmanlık, referanslar vs.

Finans/Kredilendirme

İşgücü

Otomatik Kontrol (SCADA ile yazılım kontrol) Sonuç Milyonlarca € ödenerek atıksu arıtma tesisleri kurulur. Bunun ödemesi çok uzun vadelerde (25-30 yıl gibi) yabancı finans sektörüne yapılır. Tesisler için gerekli donanım ve malzemeler de bu ülkelerden karşılanır. SCADA sistemi ile sistemi çalıştıran programlar istedikleri zaman bozulur ya da güncellenmesi istenir. Teknik ekibin tüm uçak, konaklama masrafları da bakım anlaşması ile yapılır. Çıktılar • • • • •

Onbinlerce ton arıtma çamuru (metan gazı salınımı yapıyor), Kirlenen içsular ve topraklar, Uzun dönemli finansal borçlanma, Sürekli teknik servis bakımı, Program güncelleme sorunu,

Sonuçta uzun yıllar boyunca borcunu ödemeye çalışacağımız, sıklıkla arıza yapan ve gerçekten sorunumuzu çözmeyen, ancak yasal sorumluluğumuzu ortadan kaldıran eski teknolojilerin çöplüğüne dönüşmüş bir ülkede yaşama zorunluluğu ve tekrar baştan farklı yaklaşımlarla devam eden “sonsuz sömürü düzeni”nin bir parçası olmuş olacağız.

 

411

Ülkemizde Durum Sistem Nasıl Çalışıyor?

Çevresel sömürü sistemi öncelikle çevresel hassasiyetleri kullanarak farkındalıklar üzerinden yola çıkmakta, bununla ilgili çeşitli standartlar ve yasal çerçeveler oluşturulmakta ve daha sonra oldukça pahalı olduğu peşinen kabul edilen çevre teknolojileri bir çözüm olarak sunulmaktadır. Kendilerinin destek verdiği sivil toplum örgütlerinin yönlendirmeleri ile yerel bazda da fikrin oluşumu için toplumsal altyapı tamamlanmış olmaktadır. Sonuçta çok büyük miktarlarda (çoğu hazine garantili) paralar karşılığı sadece; Çevre Yasası, Ceza Yasası ve Yerel Yönetimler Yasası’nda yerine getirilmesi zorunlu bir görev, yerine getirilmiş olmaktadır. Ülkemizde yaklaşık olarak 3.225 belediye örgütü bulunmaktadır. Bunların çoğunda da maalesef arıtma tesisleri bulunmamaktadır. Şimdi ülkemizde olası çevresel sömürüyü sadece arıtma sektörü olarak örneklemeye çalışalım. Bir arıtma tesisi en küçüğü ortalama 5 milyon €, en büyükleri de yaklaşık olarak 80-90 milyon €’ya kurulmaktadır. Örneğin; Isparta’ya kurulan atıksu arıtma tesisi 13 milyon €’ya kurulmuştur. Bu tesisin kaba kurulum maliyetidir. İşlem basamakları Tesis fizibilitesi ve ön hazırlıkları

Ortalama maliyet € 100.000/2.000.000

Tesis kurulumu

13.000.000

Malzeme ve ekipman alımı (dolaylı aktarım)

13.000.000

İşçilik (dolaylı aktarım)

200.000/1.000.000

Finansman/Kredilendirme (dolaylı aktarım)30 yıl

130 kat (ortalama)

Teknik servis ve bakım anlaşması (dolaylı aktarım) Bilgisayar programı güncelleme (dolaylı aktarım) Tesisin çıkardığı arıtma çamurlarının bertarafı

200.000/1.000.000 (yıllık) 200.000 (çeşitli periyotlarda) 20 € (ton başına)

Görüldüğü gibi, bir arıtma tesisi yapmakla sorun çözülemediği gibi, birbirleriyle iç içe geçmiş birçok sorunu da beraberinde getirmektedir. Üstelik bu tesislerin ortaya çıkardığı arıtma çamurlarındaki metan gazlarının yol açacağı sera gazı salınımlarının ekonomik ve toplumsal maliyetleri bunlara dâhil değildir. Sadece belediyeler için değil, organize sanayi bölgeleri, sanayi siteleri, turizm bölgeleri, askeri ve sivil büyük eğitim kuruluşları ile çeşitli ölçeklerde kamu işletmelerinin de bu tesisleri kurma zorunlulukları vardır. Bu açıdan bakıldığında ülkemizde yapılması zorunlu arıtma tesisi sayısı oldukça fazladır.

 412

 

Şimdi Ülkemiz için Kısa Bir Maliyet Hesabı Yapalım

3225 belediyeden yaklaşık 3.000 tanesi, Organize sanayi bölgeleri, Kamu iktisadi kuruluşları, Sivil ve askerî eğitim kuruluşları, Turizm bölgeleri olmak üzere ortalama 5.000 birimin arıtma tesisi ihtiyacı olduğunu varsayarsak. İşlem basamakları Tesis fizibilitesi ve ön hazırlıkları Tesis kurulumu (ortalama 15 milyon €) Malzeme ve ekipman alımı (dolaylı aktarım) İşçilik (dolaylı aktarım) Finansman/Kredilendirme (dolaylı aktarım) 30 yıl Teknik servis ve bakım anlaşması (dolaylı aktarım) Bilgisayar programı güncelleme (dolaylı aktarım) Tesisin çıkardığı arıtma çamurlarının bertarafı

Ortalama maliyet € 500.000.000/10.000.000.000 (10 milyar €) 5.000*15.000.000=75.000.000.000 (75 milyar €) 5.000*15.000.000=75.000.000.000 (75 milyar €) 1.000.000.000 (1 milyar €) 5.000*15.000.000*130=9.750 trilyon € 1.000.000.000 (1 milyar €) 1.000.000.000 (1 milyar €) 20 € (ton başına)

Görüldüğü üzere en düşük rakamlarla 30 yıllık bir süre içinde arıtma sektörü için yurtdışına aktarılacak rakam en az 10 Trilyon € olacaktır. Birim miktarı artıkça ortaya çıkacak maliyet de giderek artacaktır. Öte yandan, turizm bölgesi olan Antalya’da 137 otelin arıtma sorunu günümüzde de devam etmektedir. (Birgün Gazetesi, 03.07.2007) Ülkemizde 10 yıl içerisinde oluşan arıtma çamuru miktarının yüzde 50 artarak 12 milyon tona ulaşması beklenmektedir. (İşgenç, Arıtma Çamurundan Biyodizel Üretimi) SONUÇ

Küreselleşmenin getirdiği yeni sömürü düzeni içinde çevresel sorunlar ve hassasiyetler çok önemli bir yer tutmaktadır. Bu hassasiyetin oluşması bir bakıma gelecek için iyi gibi görünmesine karşın, bu hassasiyeti bir sömürü aracı olarak kullanan kapitalizmin bu yönüne de dikkat çekmek gerekir. Özellikle gelişmekte olan veya azgelişmiş ülkelerin bu hassasiyetlerini kurulan sistematik düzenekle sömürü aracı olarak kullanmaktadırlar. Üstelik bu sömürü biçimi gönüllü olarak yaptırılmakta ve uzun yıllara yayılan bir düzen içinde bu sömürü sistemi sürdürülmeye çalışılmaktadır. Küreselleşmenin etkisiyle ortaya konan yeni yaklaşımların temelinde ise çevresel sorunların çözümü için geliştirildiği öne sürülen teknik ve yaklaşımların pazarlanması fikri yatmaktadır. Ortaya konan çözümler sorunları çözmek yerine, geciktirilerek ve biriktirilerek ileride daha büyük boyutlarda sorunlar yumağı olarak karşımıza çıkması kaçınılmazdır. Örneğin; küresel ısınma sorunu: Aslında sorunun kaynağı gelişmiş ülkelerin şimdiye kadar yaptıkları uygulamaların bir sonucudur. Ancak bunu kabullenmek yerine, tüketicisi yaptıkları az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin kullanım

 

413

yanlışlıklarına bağlamaktadırlar. Sera gazı salınımlarını ciddi oranda düşürecek kesin bir uygulama yerine KYOTO Protokolü gibi sanal çözümlerle gündemi meşgul etmektedirler. Kaldı ki KYOTO Protokolü de sorunu çözecek bir düzenek olmaktan uzaktır. Yeni sömürü düzeni içinde çevre kavramının özellikle seçilmesi rastlantı değildir. Çevre tüm insanların üzerinde anlaşabildiği nadir kavramlardan birisidir ve özellikle seçilmiştir. Bu yaklaşımının ülkemize yansımaları ise sadece arıtma sektörü için yaklaşık olarak en az 10 trilyon € civarındadır. Bunlara çeşitli sertifika ve hayat standardı için ödenecek bedeller de dâhil edildiğinde sistematik bir sömürü düzeninin içinde olduğumuz açıktır. Üstelik bu maliyetlere sadece arıtma sektörünün düzgün ve verimli çalışmamasından dolayı ortaya çıkan dışsallıkların maliyeti de eklendiğinde (hesaplanması da oldukça zordur) sömürünün boyutu giderek büyümektedir. KAYNAKÇA

Anderson, Terry L. & Leal, Donald L. “Enviro-Capitalism vs. Environmental Statism”, Regulation The Cato Review of Business & Government. http://www.cato.org/pubs/regulation/reg17n2-anderson. html BİRGÜN Gazetesi, 03.07.2007

Gore, Al, Earth The Balance: Ecology and the Human Spirit, New York: Houghton Mifflin, 1992’den aktaran Kellogg, s. 2. İşgenç, Faruk, Arıtma Çamurundan Biyodizel üretimi, http://www.gazeteyenigun.com.tr/icerik.asp?page=guncel&tarih=2006-0630&nID=10932

Kellogg, Michael, “After Environmentalism: Three Approaches to Managing Environmental Regulation”, Regulatıon The Cato Review of Business & Government, http://www.cato.org/pubs/regulation/reg17n1-kellogg.html Yalçınkaya, Timuçin ve Ertaştan, Burak, “Türkiye’de Piyasa Ekonomisi ve Rekabet Anlayışının Dış Ticaret Üzerine Yansımaları-Sorunlar ve Öneriler”, İGEME’den Bakış Dergisi, Yıl: 2, Sayı: 8, 1998.

 414