Ampirik Araflt›rma / Empirical Research www.yuksekogretim.org

Bilimsel Araflt›rmalarda Etik D›fl› Davran›fllar: Bir Durum Çal›flmas›* Unethical behaviors in scientific studies ‹lhan Günbay›, Gamze Kasalak, Serdar Özçetin Akdeniz Üniversitesi E¤itim Fakültesi, E¤itim Bilimleri Bölümü, Antalya

Özet

Abstract

Lisansüstü ö¤rencilerinin bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllara iliflkin görüfllerini belirlemeyi ve derinlemesine veriler sunmay› amaçlayan bu çal›flmada nitel araflt›rma yöntemi kullan›lm›flt›r. Bu çal›flma, bütüncül tek durum desenli bir durum araflt›rmas›d›r. Araflt›rman›n çal›flma grubunu, 2011-2012 y›l› Akdeniz Üniversitesi E¤itim Fakültesi’nde E¤itim Bilimleri Bölümünde lisansüstü e¤itim gören yedi gönüllü ö¤renci oluflturmakt›r. Amaçl› örneklem yöntemlerinden kolay ulafl›labilir durum örneklemesi kullan›lm›flt›r. Araflt›rman›n veri toplama tekni¤i bireysel görüflme ve doküman analizidir. Verilerin çözümlenmesinde içerik analizi yaklafl›m› kullan›lm›flt›r. Verilerin kodlan›p kategorilendirilmesi aflamas›nda NVivo 9.2 paket program› kullan›lm›flt›r. Araflt›rma sonuçlar› bilimsel araflt›rmalarda ö¤renciler; ö¤retim elemanlar› ve kendileri taraf›ndan izinsiz sahiplenme, bilimsel araflt›rmalar›n› baflkas›na yapt›rma, bilginin do¤rulu¤unu araflt›rmama, verileri sapt›rma/de¤ifltirme ve kad›n kimli¤inin kullan›lmas› gibi etik d›fl› davran›fllar›n sergilendi¤ini belirtmifllerdir. Kolaya kaçma, ifl çoklu¤u ve vakit darl›¤›, akademik yükselme, bilinçsizlik, eksik bilgilendirme, tembellik, etik d›fl› çal›flmalar›n takdir edilmesi ve yetersizlik nedeniyle bu davran›fllar gerçekleflmektedir. Dolay›s›yla bilimin geliflmesini engelleme, bilime güvensizlik, para ve zaman kayb› fleklinde bilime zarar verildi¤i düflünülmektedir. Bu tür davran›fllar› engellemek için kat›l›mc›lar, etik bilinci oluflturma, sorgulay›c›l›k, etik kurullar› oluflturma, ceza verme, ifl yükünün azalt›lmas› ve görev ayr›m›n›n yap›lmas›, kontrol mekanizmas› oluflturulmas›, yay›n sürecinin k›salt›lmas›, yaz›l›mla engelleme, bilgi üretmede yanl›fl alg›lar›n ortadan kald›r›lmas›, ilgi odakl› çal›flmalar›n yap›lmas›, kiflisel egosundan vazgeçirme ve akran denetimi önerilerinde bulunmufllard›r.

This is a qualitative study with a holistic case design. The purpose of this study was to analyze and to present data in details related to the opinions of graduate students about unethical behaviors in the scientific studies. The sample of the study consisted of 7 voluntary graduate students doing their Master of Science at Educational Sciences in 2011-2012 academic years. A non-probability sample, which is a purpose sampling strategy, was used. Data were collected with face to face individual interviews and document analysis and were analysed by using content analysis technique. Data analysis process was aided by the use of a qualitative data analysis computer program called NVIVO 9.2. As a result of the findings of the study participants admitted that instructors and they performed unethical behaviours such as plagiarism, having others do their scientific studies, not checking reality of the information, manipulating research data and making use of their feminine gender. The reasons why they performed unethical behaviors were cutting corner, lack of time, intensity of over-work, being promoted in academic career, laziness, unconsciousness, inadequate guiding, the acceptance of unethical studies and self-inadequacy. Those unethical behaviors were thought to be harmful for science as hindering the development of science, not trusting in science, lack of time and money. In order to overcome such kind of unethical behaviors, participants put forward suggestions such as building up ethical consciousness, punishment, questioning, building up ethical boards, decreasing intensity of work, distinguishing in duties, organizing controlling mechanisms, decreasing the time in publication procedures, using software to avoid, abolishing misperceptions in the production of knowledge, doing studies based on their own interests, making one give up selfishness and peer review.

Anahtar sözcükler: Bilimsel araflt›rma, bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar, etik d›fl› davran›fllar, lisansüstü e¤itim, yüksekö¤retim.

Key words: Higher education, master of science education, scientific research, unethical behaviors in scientific researches.

Yüksekö¤retim Dergisi 2013;3(2):97-108. © 2013 Deomed

‹letiflim / Correspondence: Uzman Gamze Kasalak Akdeniz Üniversitesi, E¤itim Fakültesi, E¤itim Bilimleri Bölümü, E¤itim Yönetimi ve Denetimi Anabilim Dal›, Antalya e-posta: [email protected]

Gelifl tarihi / Received: May›s / May 13, 2013; Kabul tarihi / Accepted: Haziran / June 30, 2013; Çevrimiçi yay›n tarihi / Published online: A¤ustos / August 13, 2013

*Bu çal›flma,”Lisansüstü Ö¤rencilerinin Bilimsel Araflt›rmalardaki Etik D›fl› Davran›fllara ‹liflkin Görüflleri” ismiyle Türkiye ve Orta Do¤u Amme ‹daresi TODA‹ taraf›ndan düzenlenen II. Kamu Eti¤i Kongresi’nde (Ankara, 27-28 Mart 2013) sözlü bildiri olarak sunulmufltur.

Çevrimiçi eriflim / Online available at: www.yuksekogretim.org • doi:10.2399/yod.13.014 • Karekod / QR code:

‹lhan Günbay›, Gamze Kasalak, Serdar Özçetin

Y

üksekö¤retim kurumlar›nda bilim eti¤ine iliflkin çal›flmalar son y›llarda art›fl göstermektedir (Uçak ve Birinci, 2008; Erdem, 2006; Büken, 2006; Uzbay, 2006; Kavakl›, 2006; Karluk, 2011; Uluo¤lu, 2009; Y›lmaz, 2012). Bilim eti¤i, Ongun (2006, s. 89) taraf›ndan “gerçe¤i arama çabas› içine girmifl olan bilim insanlar›n›n, içinde yaflad›klar› toplumlara ve tüm insanl›¤a karfl› do¤ru hareket etmeleri ve onlar› yan›ltmamalar› için uymalar› gereken kurallar zinciri” olarak tan›mlanmaktad›r. Di¤er bir ifade ile bilim eti¤i, “bilim insan›n›n bilim yaparken uyaca¤› etik talepleri yans›tmaktad›r” (Ayd›n, 2010, s. 138). Bilim eti¤i, bilimsel araflt›rma ve yay›n eti¤ini kapsamaktad›r. Bilimsel araflt›rma eti¤i, Y›lmaz (2012) taraf›ndan “bilimsel bir araflt›rman›n planlanmas›ndan raporlaflt›r›lmas›na ve sonuçta yay›nlanmas›na kadar geçen süreçte uyulmas› gereken etik kodlar” olarak ifade edilmifltir. Tan›mlardan yola ç›karak “etik talepleri yans›tmama”, “uyulmas› gereken kurallar zincirini yans›tma” ve “etik kodlara uymama” durumlar› da bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllard›r (Y›lmaz, 2012). Alanyaz›n incelendi¤inde bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fl türleri kopya, afl›rma (intihal), uydurma, çarp›tma, yay›n tekrar›, dilimleme, destek belirtmeme, haks›z yazarl›k ve yazar adlar›nda de¤ifliklik yapma ve di¤er etik ihlaller (ÜAK [Üniversiteler Aras› Kurul], 2001; TÜB‹TAK, 2006; YÖK, 2012, Madde 8) fleklinde s›n›fland›r›lm›flt›r. Sergilenen bu etik d›fl› davran›fllar, Ayd›n (2010)’a göre bilinçli (bilimsel yan›ltma ve yalanc›l›k) oldu¤u kadar bilinçsiz (disiplinsiz çal›flma) bir flekilde de yap›labilir. Dolay›s›yla lisansüstü e¤itim sürecinde de ö¤renciler ve ö¤retim elemanlar› taraf›ndan bilinçli ve bilinçsiz bir flekilde bilimsel araflt›rmalarda etik d›fl› davran›fllar yap›labilir. Bilim eti¤i hakk›nda TÜBA (2002, s. 40) taraf›ndan haz›rlanan raporda, bilimde etik d›fl› davran›fllar›n nedenleri belirtilmifltir. Buna göre ilk neden bilimsel araflt›rma e¤itimi, disiplini ve eti¤inin yeterli düzeyde ö¤retilmemesidir. Bilimsel araflt›rma e¤itimi ile bireylere “bilimsel tutum ve davran›fllar ile araflt›rma teknik yeterlikleri kazand›r›lmas›” hedeflenmektir (Karasar, 1994, s. 6). Karasar (1994, s. 7) araflt›rma yöntemi, istatistik, bilgisayar ile ölçme kavram ve ilkelerini uygulama becerisi, lisansüstü e¤itimde en yüksek düzeyde oldu¤unu tan›mlamaktad›r. Yüksekö¤retim Kurulu (2007, s. 207-227) ö¤retmen yetifltirme ve e¤itim fakülteleri (1982-2007) ile ilgili rapor incelendi¤inde, 2006-07 ö¤retim y›l› itibariyle E¤itim Fakültesi ö¤retmenlik lisans programlar› kapsam›nda en erken 3.yar›y›l ile en geç 7. yar›y›l içinde “Bilimsel araflt›rma yöntemleri” ve “Ölçme ve de¤erlendirme” dersleri verilmektedir. Bilimsel araflt›rma yöntemleri dersine iliflkin birçok üniversitenin ders içeri¤i flu flekilde ifade edilmifltir: “Bilim ve temel kavramlar (olgu, bilgi, mutlak, do¤ru, yanl›fl, evrensel bilgi vb.), bilim tarihine iliflkin temel

98

Yüksekö¤retim Dergisi | Journal of Higher Education

bilgiler, bilimsel araflt›rman›n yap›s›, bilimsel yöntemler ve bu yöntemlere iliflkin farkl› görüfller, problem, araflt›rma modeli, evren ve örneklem, verilerin toplanmas› ve veri toplama yöntemleri (nicel ve nitel veri toplama teknikleri), verilerin kaydedilmesi, analizi, yorumlanmas› ve raporlaflt›r›lmas›”. Bilimsel araflt›rma yeterli¤inin temelleri lisans düzeyinde at›lmas›na ra¤men bilimsel araflt›rma eti¤inin yeterli düzeyde ö¤retilmemesi, ö¤retilememesi ya da ö¤renilmemesi bilime zarar veren bir davran›flt›r. ‹kinci neden, bireyin akademik yükselme ve takdir görmeyle iliflkili olarak toplumdan, üniversiteden ve bilim çevrelerinden yüksekte yer alma duygular›d›r. Fazla say›da yay›n yapma ile bilimde sayg›nl›k aras›nda do¤ru orant›l› bir iliflkinin var oldu¤u düflüncesi/yan›lg›s› ise bir baflka nedendir. Dördüncü neden ise, bilim insanlar›n›n araflt›rmalar› kapsam›nda kendilerine sunulan maddi deste¤i kaybetmek istememeleridir (TÜBA, 2002, s. 40). Erkufl (2005, s. 182) bilimsel bilginin güvenirli¤ini sarsan davran›fllar›n nedenlerini belirtmifl; e¤itim eksikli¤i ve bilgisizlik, ekonomik ve yönetsel davran›fllar ve psikolojik etmenler fleklinde s›n›fland›rm›flt›r. Özellikle ülkemizde bilimsel araflt›rma eti¤ine uyulmamas›n›n nedenlerini belirten Uzbay (2006, s. 25) “bir fley olmaz mant›¤›”, “idare et abi mant›¤›” ve “bak bu seferlik idare ediyorum bir daha olmas›n mant›¤›” ile araflt›rma eti¤ine uymama ve önemsememenin ülkemiz insan›na has bir davran›fl oldu¤unu vurgulam›flt›r. Bilimsel araflt›rmalar› yapan lisansüstü ö¤renciler, araflt›rmac›lar ya da lisansüstü e¤itimi veren ö¤retim üyesinin davran›fllar›n›n etik ilkelere uygun davran›fllar sergilemesi (Karakütük, 2002, s. 139) bilimin ilerlemesi için önemlidir. Bu süreçte bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar›n engellenebilmesi için çeflitli yasal yapt›r›mlar vard›r. YÖK taraf›ndan 2012 y›l›nda “Yüksekö¤retim Kurulu Bilimsel Araflt›rma ve Yay›n Eti¤i Yönergesi” ç›kart›lm›flt›r. Ülkemizde bu yönerge kapsam›nda çeflitli üniversitelerde kendilerine özgü etik kurullar ve yönergeler oluflturulmaktad›r. Ayr›ca, 2012 y›l›nda Yüksekö¤retim kurumlar›nda ö¤renci disiplinleri yönetmeli¤i ç›kart›lm›flt›r. Yönetmelik ve yönergeler incelendi¤inde ceza ve disiplin yapt›r›mlar›n›n oldu¤u görülmektedir. Böylece araflt›rmac›lar› üzerinde cezan›n cayd›r›c› bir etkisi söz konusu olabilir. “Herhangi bir yüksekö¤retim derecesini baflar› ile tamamlayan bir kiflinin neleri bilebilece¤i, neleri yapabilece¤i ve nelere yetkin olaca¤›n›” belirlemek amac›yla ülkemizde Türkiye Yüksekö¤retimde Yeterlilik Çerçevesi oluflturulmufltur (YÖK, 2011). Bu çerçevede lisansüstü e¤itim düzeylerine göre (7. Düzey Yüksek Lisans E¤itimi Yeterlilikleri ve 8. Düzey Doktora E¤itimi Yeterlilikleri) akademik a¤›rl›kl› alana özgü yetkinlikler belirlenmifltir. Etik kavram› ile ilgili 7. düzeyde yer alan ö¤rencilerden “Alan› ile ilgili verilerin toplanmas›, yorumlanmas›, uygulanmas› ve duyurulmas› aflamalar›nda toplumsal, bilimsel,

Bilimsel Araflt›rmalarda Etik D›fl› Davran›fllar: Bir Durum Çal›flmas›

kültürel ve etik de¤erleri gözeterek denetleyebilme ve bu de¤erleri ö¤retebilme.” ve 8. düzeydeki ö¤rencilerden ise, “Alan› ile ilgili konularda karfl›lafl›lan toplumsal, bilimsel, kültürel ve etik sorunlar›n çözümüne katk›da bulunabilme ve bu de¤erlerin geliflimini destekleyebilme.” davran›fllar›n› sergilemeleri beklenilmektedir. Kalk›nma planlar›nda, araflt›rma eti¤inin teflvik edildi¤i ve önemli görüldü¤ü anlafl›lmaktad›r (DPT, 1985; 1990; 2007). Etik ihlaller yüksekö¤retimde akademik bütünlü¤ü bozan bir erozyon gibi görüldü¤ünden (Scott, 2001), bilimin do¤al afetlerle afl›nmamas› için bilimsel araflt›rman›n temellerinin at›ld›¤› lisansüstü e¤itimde, ö¤retim üyelerinin gerekli özeni göstermeleri gerekmektedir. Böylece onlar› model alacak bilim uzman› ve doktoru adaylar›, uygun etik durufl ve de¤erlere göre yo¤rulabilirler. Ayr›ca, etik ilkeleri ö¤renme ve bunlar› davran›fla dönüfltürme lisansüstü ö¤renim sürecinde ö¤rencilere kazand›r›lmas› gereken niteliklerin en önemlisidir. Bunun nedeni lisansüstü e¤itimin yüksek lisans ve doktora ö¤rencilerine ba¤›ms›z ve bireysel çal›flma yapabilme yeterli¤ini kazand›rmakt›r (Karakütük, 2002, s. 138). Bu araflt›rmada, lisansüstü ö¤rencilerinin bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllara iliflkin görüfllerini belirlemek ve derinlemesine veriler sunmak amac›yla flu sorulara cevap aranm›flt›r: Bilimsel araflt›rmalarda sergilenen etik d›fl› davran›fllar nelerdir? Bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar kimler taraf›ndan sergilenmektedir? Bilimsel araflt›rmalarda, etik d›fl› davran›fllara niçin baflvurulmaktad›r? Yap›lma nedenleri nelerdir? Bilimsel araflt›rmalarda sergilenen etik d›fl› davran›fllar›n bilim alan›na verdi¤i zararlar nelerdir? Bilimsel araflt›rmalarda etik d›fl› davran›fllar nas›l ortadan kald›r›labilir?

Yöntem Çal›flma grubu Bu çal›flma bütüncül tek durum desenli bir durum araflt›rmas›nda nitel bir çal›flmad›r. Araflt›rman›n çal›flma grubunu, 2011-2012 e¤itim-ö¤retim y›l›nda Akdeniz Üniversitesi E¤itim Fakültesi E¤itim Bilimleri Bölümü E¤itim Yönetimi ve Denetimi Yüksek Lisans Program›nda ö¤renim gören otuz üç yüksek lisans ö¤rencisinden yedi gönüllü ö¤renci oluflturmakt›r. Program, 20012002 E¤itim-Ö¤retim Y›l› Güz Yar›y›l›nda yüksek lisans e¤itimi vermeye bafllam›flt›r. E¤itim Bilimleri Bölümünde ilk aç›lan yüksek lisans program› oldu¤u için E¤itim Yönetimi ve Denetimi program›nda araflt›rman›n yap›lmas› uygun görülmüfltür. Amaçl› örneklem yöntemlerinden kolay ulafl›labilir durum örneklemesi kullan›lm›flt›r.

Veri toplama arac› ve yöntemi Araflt›rman›n veri toplama tekni¤i bireysel görüflme ve doküman analizidir. “Bireylerin öyküleri, betimleri ve düflünceleri, özetle kiflinin zihindeki kültürel kategorileri” tan›mlayabilmek için (Türnüklü, 2000, s. 543-559) bireysel görüflme; olgu ya da olgulara iliflkin çeflitli kaynaklardan bilgi toplayarak farkl› bak›fl aç›lar› ve farkl› yaklafl›mlar› incelenmesine ve sentezlenmesine imkân sa¤layacak daha zengin ve kapsaml› bir ç›kar›m sa¤lanmak oldukça önemli (Bafl ve Akturan, 2008, s. 99) görüldü¤ü için de doküman analizidir tekni¤i kullan›lm›flt›r. Görüflmelerde yap› bak›m›ndan yar› yap›land›r›lm›fl aç›k uçlu veri toplama arac› kullan›larak ve ö¤rencilerin proje ödevleriyle iliflkin dokümanlar incelenerek veriler toplanm›flt›r. Bireysel görüflmelerde ses kay›t cihaz› kullan›lm›flt›r. Lisansüstü ö¤renciler ile görüflmeler yaklafl›k 30 dakika sürmüfltür.

Verilerin çözümlenmesi Verilerin çözümlenmesinde içerik analizi yaklafl›m› kullan›lm›flt›r. Lisansüstü ö¤rencilerinin verdi¤i yan›tlar›n s›kl›¤›na göre, bafll›klar alt›nda s›n›flamalar yap›lm›flt›r. Kat›l›mc›lar›n görüflleri do¤rudan al›nt›larla desteklenerek analiz edilmifltir. Bunun için veriler öncelikle bilgisayar ortam›na aktar›lm›flt›r. Kat›l›mc›lara sorulan sorular ana temalar, bu ana temalara yönelik ö¤rencilerin görüfl ve önerileri alt temalar olarak kodlanm›fl ve kategoriler oluflturularak çözümlemeler yap›lm›flt›r. Verilerin kodlan›p kategorilendirilmesi aflamas›nda NVivo 9.2 paket program› kullan›lm›flt›r. Efl denetleme (uzman incelemesi), uzun süreli çal›flmalar ve kat›l›mc› teyidi gibi stratejileri kullan›larak geçerlik ve güvenirlik sa¤lanm›flt›r.

Etik prosedür Araflt›rma süresince gizlilik esaslar›na ba¤l› kal›nm›flt›r. Görüflmeye geçmeden önce kat›l›mc›lara araflt›rman›n amac› hakk›nda bilgi verilmifltir. Araflt›rmaya kat›l›mlar›n›n gönüllülük esas›na dayal› olarak gerçeklefltirilece¤i belirtilmifltir. Araflt›rmada hiçbir surette isimlerinin geçmeyece¤i ve kodlanaca¤› söylenilmifltir. Bu sayede araflt›rman›n gizlili¤i ve güvenli¤i konusunda kat›l›mc›lara güven verilmifltir. Kat›l›mc›lar›n görüflmenin kaydedilmesi konusunda hem fikir olmalar› ve araflt›rmaya gönüllü olarak kat›lacaklar›n› beyan etmelerinin ard›ndan onlardan araflt›rmaya kat›l›m için izin formunu okuyup imzalamalar›n› istenilmifltir.

Bulgular Bu çal›flmada, e¤itim bilimleri alan›ndaki lisansüstü ö¤rencilerinin bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllara iliflkin görüflleri ortaya konulmaya çal›fl›lm›flt›r. Kat›l›mc›lar›n görüflleri bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar, etik d›fl› davran›fl-

Cilt / Volume 3 | Say› / Issue 2 | A¤ustos / August 2013

99

‹lhan Günbay›, Gamze Kasalak, Serdar Özçetin

lar› sergileyenler, etik d›fl› davran›fllara baflvurma nedenleri, etik d›fl› davran›fllar›n bilime verdi¤i zararlar ve etik d›fl› davran›fllar›n ortadan kald›rma yöntemleri fleklinde s›n›fland›r›lm›flt›r.

Bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar Kat›l›mc›lar›n 7/7’si “izinsiz sahiplenme, kopyala-yap›flt›r” davran›fl› sergilendi¤ini ifade etmifllerdir. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Bir ödev haz›rlarken diyelim ki birisinden bir kaynak ald›k yapt›¤› bir araflt›rmay› kaynak ald›k, yapt›¤› araflt›rmay› çal›flmam›za konu ettik ve o kiflinin ismi hiç geçmiyorsa sanki kendimiz yapm›fl gibi ortaya koyarsak bu mesela bu etik d›fl› davran›flt›r. ‹zinsiz birisinin yay›n›n› makalesini ya da herhangi bir alanda yapt›¤› çal›flmas›n› onun bilgisi d›fl›nda kullanmak etik d›fl› davran›flt›r (YLÖ1,1). Etik d›fl› davran›fllar, kendimizin olmayan fleylerin kendimizin gibi göstermifl olmam›z genelde baflkas›n›n görüfllerini ya da yapt›¤› araflt›rmalar› çal›flmalar› kendi çal›flmam›z gibi göstermifl olmam›z (YLÖ2,1). En çok duyulan etik d›fl› davran›fl olarak gördü¤ümüz bilgi h›rs›zl›¤› diyebilece¤imiz baflkalar›n›n çal›flmalar›ndan al›nan bilgiler bir adres gösterilmeden verilen bilgiler ya da baflkalar›n›n bilgilerini sadece kendi yazm›fl ya da kendi fikriymifl gibi onlar› vermeleri. Kendi çal›flmalar›n› çal›flmak ya da emek harcamak yerine haz›r bulunan kaynaklardan ya çevirileri Türkçeye çevirerek haz›r al›yorlar, kendi yak›n arkadafllar›ndaki ya da bildikleri yerdeki kaynaklar› al›p kendi ödevleri gibi mesela sunabiliyorlar (YLÖ3,1). Kopyala- yap›flt›r yap›p tabi bunu bilmedi¤imiz için mi nedir, bu davran›fllar› sergilerken alt›na kaynak yazmay› bazen unutuyoruz (YLÖ4,1). Ödev haz›rlamada özellikle kopyala yap›flt›r yap›lmas› etik d›fl› davran›flt›r (YLÖ5,1). Özellikle ödev haz›rlarken yapt›klar› al›nt›lar› kimlerin oldu¤unu belirtmiyorlar. Sanki kendilerininmifl gibi yap›yorlar. Hatta YÖK’nun ulusal tez veri taban›ndan önce ‹ngilizce tez bulup Türkçeye çevirdik mi tamamd›r deyip yabanc›lar›n yapm›fl oldu¤u araflt›rmay› sanki kendi yapm›fl gibi uygulayanlar vard› (YLÖ6,1). Yap›lan al›nt›lar›n, tezlerden veya araflt›rmalardan al›nt›lara önem verilmemesi. Kifli kendi sonucunda önerilerinden bahsedebilir ama birçok tezlerden okudu¤u öneriyi harmanlay›p kendi önerisi gibi sunabilir. Kifli gerçekten bir amaç yani hani belirli bir fley gösterip efor sarf ediyorsa ona da sayg› duymak laz›m ama biz sayg› duymay›p aman o da ayn› fleyi baflka birinden yapm›flt›r baflka birinden alm›flt›r zaten ben de ondan alay›m ne olacak tarz›nda düflünüp bu sistem böyle devam ediyor. Belirli bir kitab›n mesela yurt d›fl› kaynakl› bir kitab›n de¤iflti-

100

Yüksekö¤retim Dergisi | Journal of Higher Education

rilip hani belirli bir noktalar›n at›l›p direk aynen yay›na verilmesi gibi bu tür fleylere denk geldim (YLÖ7,1). Kat›l›mc›lar›n 4/7’si “çal›flmalar›n› baflkas›na yapt›rma” ve “bilginin do¤rulu¤unu araflt›rmama” görüflünü bildirmifllerdir. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Kendi yapaca¤› çal›flmalar›n alt yap›s›n ö¤rencilere haz›rlatan hocalar da var. Mesela kendi yapaca¤› alanla ilgili ödevler vererek özellikle Avrupa’daki yeni çal›flmalar› yabanc› dilden Türkçeye çevirttirirken ö¤renciye çok fazla ödev vermesi bu gibi örnekler olabilir. Mesela bir yüksek lisans ö¤rencisi bir dönemde en az on on befl çeviriyi belki bunlar› kendini gelifltirmek ad›na olabilir ama birço¤unu baz› hocalar kendi yeni çal›flmalar›na kaynak olarak kullanmak için ö¤rencilerine yapt›rmaktad›rlar. Arkadafllar›m›n bahsetti¤i bir bölümde hocalar›n›n soru bankalar›n› haz›rlatmak için ö¤rencilerine soru haz›rlatt›¤› bu sorulara kendi soru bankalar›ym›fl gibi yay›na verdiklerini yay›nlad›klar›n› duymufltum (YLÖ3,2). Baz› hocalar var ki bilime hiçbir katk›s› bulunmuyor. Ben flunu gördüm asl›nda etik d›fl› davran›fllarda en önemli fley hoca yüksek lisans ö¤rencilerine kendisine ilerde laz›m olaca¤› istedi¤i konular› bölüyor, veriyor (YLÖ4,2). Ö¤retim üyelerinin ö¤rencilere ö¤rencinin baflar›ya ulaflmadaki hedefledi¤i fleylerin d›fl›nda ö¤rencilerden ekstra fleyler istemesi bence etik d›fl› davran›flt›r. Ya da buna bir nevi kendini iflini yapt›rmada denebilir (YLÖ5,2). Birbirlerine ödev yapt›r›yorlar. Baflkalar›na yapt›r›yorlar. Bana bile ödevimi yap diye söyleyen oldu. Benim ödevimi sunumu haz›rlasana diye. Ödevini sunumunu baflkalar›na yapt›r›yorlar. Tezi bile haz›rlatanlar bile varm›fl (YLÖ6,2). Herhangi bir kaynak gösterilmeden özellikle internet ortam›nda rahat ulafl›labilen bilgilerin do¤rulu¤u araflt›r›lmadan kaynaklarda verilmesi (YLÖ3,3). Kitaplara pek girmiyor kimse ben de dâhil. Herkes Google’dan buldu¤u o makale ya da araflt›r›lmas› gereken neyse onu al›yoruz, biraz okuyoruz, ba¤lant›l›ysa nerdeyse de¤ifltirmeden al›p kopyala yap›flt›r yap›yoruz, etik d›fl› belki de ama daha çok kitaptan yararlanmam›z gerekirken biz sadece bilgisayardan, internetten haz›r fleyleri daha çok yararlan›yoruz. (YLÖ4,3). Birincil kayna¤a ulaflmadan kayna¤›n kayna¤› ikincil kaynaklar› birincil kaynak gibi gösterme etik d›fl› davran›flt›r (YLÖ5,3). Bir tez bulup o tezin literatür taramas›ndan faydalan›p oradaki al›nt›lar› kayna¤›ndaki kitaplar› yazarak sanki o literatür taramas›n› kendileri yapm›fl gibi gösteriyorlar. Bu çok etik d›fl› bir davran›fl. Oradaki kitaplar›n hiçbirini bulup okumuyorlar ama bir tezden al›p sanki o kitaptan okumufl gibi bize yutturuyorlar (YLÖ6,3). Kat›l›mc›lar›n 2/7’sinin “verileri sapt›rma ve de¤ifltirme” davran›fl›n›n sergilendi¤ini belirtmifller; konuyla ilgili görüflleri afla¤›da verilmifltir:

Bilimsel Araflt›rmalarda Etik D›fl› Davran›fllar: Bir Durum Çal›flmas›

Bir önce ki y›l yapt›¤› çal›flmay› baflka bir konuya uyarlayarak yaparken çeflitli verilerin sapt›r›lmas› olabilir mesela 100 tane anket yapm›flt›r bunu 150 anket göstermifltir bunu kendi istedi¤i alana do¤ru çekmifltir ortaya ç›kacak düflünceleri. Mesela anketlerde hiç verilmemifl bir cevaba kendisi cevap vermifl hâlbuki böyle bir cevap söz konusu de¤il. Ya da aç›k uçlu sorulan sorularda kendisine göre bir yorumlama yapm›fl ama asl›nda orda söylenen fleyle yapt›¤› fley aras›nda çok da bir ba¤lant› yok. Yani biraz konuyu sapt›rma olay› sapt›rma diyebiliriz yani bu da bir etik d›fl› davran›flt›r (YLÖ1,4). Ona emek harcam›yor yani bu da etiksizliktir. Mesela bunu biliyorsun, sonuçta sadece oturuyorsun ve o sonuçlar› izliyorsun asl›nda o sonuçlar bir hayal ürünü yani çok gerçek de¤il. Birebir bir arkadafl›m›n bir tezinde bir çal›flmas›nda flöyle bir fley oldu fiimdi biz soruya verilen bir cevapta likert ölçe¤i tarz›ndayd›. Birinde çok fazla y›¤›lma vard› ve sonuçlar› böyle ç›kmamal› deyip baz›lar›n› de¤ifltirdiler evet bu böyle olmaz deyip baz› noktalar› kayd›rd›lar. Kendi yorumlar›n› asl›nda objektif olan bir duruma kendi duygular›n› katmas›, anket çal›flmalar›nda kiflileri yönlendirmesi (YLÖ7,4). 1/7 oran› ile son s›rada “kad›n kimli¤inin kullan›lmas›” görülmektedir. Kat›l›mc›n›n bu konudaki görüflü afla¤›da verilmifltir: Ö¤renciler aç›s›ndan düflündü¤ümde çevremde gözledi¤im baz› fleyler var, özellikle bayanlar›n kad›n ya da difli kimliklerini kullanarak, ö¤retim üyelerine ya da çevresine ortaya bir fley sunmadan dahi sunmufl gibi davran›lmas›, kad›n kimli¤ini kullanmas› etik d›fl› davran›flt›r (YLÖ5,5).

Bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar› sergileyenler Kat›l›mc›lar›n hepsi (7/7) bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar›n “ö¤renciler” taraf›ndan sergilendi¤ini ifade etmifllerdir: Daha çok ö¤renciler taraf›ndan sergileniyordur (YLÖ1,1). Genelde yüksek lisans ö¤rencileri özellikle, doktora daha bilimsel geldi¤i için bunlara yak›flt›r›lmayan bir davran›fl tarz› olabilir (YLÖ2,1). Etik d›fl› davran›fllar hani en temel basama¤›yla ö¤rencilerden bafllayarak yukar› do¤ru sergileniyor (YLÖ3,1). Örne¤in yüksek lisans ö¤rencileri, e¤er ki gerçekten yüksek lisans› hak ederek, u¤raflarak, çok okuyarak ve araflt›rarak yapm›yorsa bir kifli, buna gidiyor yüksek lisans ö¤rencileri (YLÖ4,1). Ö¤rencilerin yine ödev konusunda yapt›¤› fleyler (YLÖ5,1). Ö¤renciler de çok fazla. ‹lk baflta Yüksek Lisansa uyum sa¤layamad›¤›n›z için, ödev haz›rlamay›, al›nt› yapmay› tam olarak bilmiyorsun ve bunlar›ndan etkilenme nedeni ile iflin kolay›na kaçt›¤›m›z için hep ö¤rencilerde çok fazla var (YLÖ6,1).

Tez yapan arkadafllar, masterda proje ödev yapan arkadafllar. Birebir bir arkadafl›m›n bir tezinde bir çal›flmas›nda flöyle bir fley oldu, anketi likert ölçe¤i tarz›ndayd›. Sorulardan birinde çok fazla y›¤›lma vard› ve sonuçlar› hani hipotezi onu ya bu böyle ç›kmamal› deyip baz›lar›n› de¤ifltirdiler evet bu böyle olmaz deyip baz› noktalar› kayd›rd›lar (YLÖ7,1). Kat›l›mc›lar›n 6/7’si ise “ö¤retim elemanlar›” ve “kendisi” taraf›ndan sergilendi¤ini belirtmifllerdir. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Hocalar›nda bu anlamda bilimsel çal›flmalarda baflka kiflilerin çal›flmalar›ndan yararland›klar›n› görüyoruz. Hatta Doç.'li¤i, Yrd. Doç.'li¤i gibi unvanlar›n düfltü¤ünü de görebiliyoruz. Bu nedenle hocalar aç›s›ndan da söz konusu olabilir. Ö¤retim görevlilerinde flunu biliyorum mesela Üniversitede okurken lisans e¤itimim s›ras›nda biz mesela anket çal›flmas› yapt›k baz› sonuçlar ortaya koyduk bir dersimizde ve bu dersin hocas› sanki çal›flmay› kendisi yapm›fl gibi bir kitap halinde bunlar› yay›nlad› (YLÖ1,2). ‹lk etapta ö¤renciler gibi alg›lansa da asl›nda akademisyenlerde de bu tür fleylerin yap›ld›¤›n› duyuyoruz. Araflt›rma görevlileri ve daha üst pozisyondaki kiflilerin bile bu tarz davran›fllar› gösterdi¤ini duymufllu¤um var. Hocalar›m›z›n yapt›¤› sunumlar›nda genelde bizim yapt›¤›m›z gibi bir kaynak belirtilmiyor. Kendi sunumlar› olarak görüyoruz hangi kaynaklardan yararlan›yorlar kaynaktan al›nt›m› yap›yorlar yoksa kendi fikirlerini mi yans›t›yorlar bu konuda herhangi bir bilgimiz olmuyor (YLÖ2,2). Bu tek tarafl› ö¤renciler aç›s›ndan de¤il hani üniversitede görevli olan veya gerçekten belirli bir mertebeye eriflmifl doktoras›n› yapm›fl profesörlü¤ünü yapm›fl kiflilerde de gözüken davran›fl olarak düflünülebilir. Kendi yapaca¤› çal›flmalar›n alt yap›s›n ö¤rencilere haz›rlatan hocalar da var. Mesela kendi yapaca¤› alanla ilgili çevirileri kendisi vakit bulamad›¤›nda veya çok fazla vakit ay›r›p onlarla yorulmaktansa ö¤rencilere daha çok ödevler vererek özellikle Avrupa’daki yeni çal›flmalar› yeni ödevleri yabanc› dilden Türkçeye çevirttirirken ö¤renciye çok fazla ödev vermesi bu gibi örnekler olabilir (YLÖ3,2). Baz› hocalar var ki biraz önce dedi¤im gibi o hocalar bilime hiçbir katk›s› bulunmuyor. Ben flunu gördüm asl›nda etik d›fl› davran›fllarda en önemli fley hoca yüksek lisans ö¤rencilerine kendisine ilerde laz›m olaca¤› istedi¤i konular› bölüyor, veriyor (YLÖ4,2). Ö¤retim üyesi aç›s›ndan mobbing uygulama ya da kendi ifllerini yapt›rmas› (YLÖ5,2). Hocam›z›n sunumlar›n› hat›rl›yorum. Kendisi ‹ngilizceden Türkçeye çevirdi¤ini söylüyordu. ‹ngilizceden Türkçeye neyden çevirdi bilmiyoruz. Kaynak yok. Sunumlarda slâytlarda birçok bilginin yanlar›nda kimin yapt›¤› veya kayna¤› yok. Sanki

Cilt / Volume 3 | Say› / Issue 2 | A¤ustos / August 2013

101

‹lhan Günbay›, Gamze Kasalak, Serdar Özçetin

hepsini kendi yapm›fl gibi gösteriyor. Mesela; bir hocam›z dan›flman oldu¤u ö¤rencilerde uzmanl›k alan› dersi çerçevesi içerisinde sanki o dersin ifliymifl gibi s›n›f yönetimi dersinde kullanaca¤› materyalleri ‹ngilizce olanlar› kendisinin ‹ngilizcesinin iyi olmad›¤› için ö¤rencilere çevirtmiflti (YLÖ6,2). Lisanstayken bu kadar önem vermiyordum, o bilinçle de¤il de, o ödevi siz yapacaks›n›z gidiyorum yap›yorum arkas›na kaynakça yazmadan vermifl oldu¤um ödevlerim vard› ama flu an yüksek lisansa bafllad›ktan sonra art›k bir fleylerin bilincine var›yorsun. Aksi halde yap›lan ödevin kabul olmayaca¤›ndan dolay› tabi ki böyle bir fley yapm›yorum ama lisans da bu bilinçsizlikten dolay›, etik d›fl› oldu¤una dair bir bilgim olmay›fl›ndan, hem de o tarz bir fleyin bize bilgi olarak verilmemesinden dolay› yapm›fl olabilirim. Kaynakça vermeden ödevler vermiflimdir (YLÖ2,3). Kendim bir yüksek lisans ö¤rencisi olarak bakt›¤›m zaman çal›flmalar›m›zda bu yollara ister istemez baflvurabiliyoruz. Bunun belki ileriki safhalarda yapar m›y›z yapmaz m›y›z bir fley söyleyemem peflinen ama flu anki en basit aflamalarda rahatl›kla onun etik d›fl› davran›fl oldu¤unu bile düflünmeden baflvurabiliyoruz. Bunun en basiti bir çal›flmam›z› haz›rlarken, kendimiz haz›rlamak yerine arkadafl›m›zdan yard›m istemek bu en basiti. Bunun yan›nda arkadafl›m›z›n haz›rlad›¤› bir ödevi, al sen bunu geçen y›l haz›rlam›flt›n bu senede bana bu hoca bu ödevi verdi deyip ayn› ödevi al›p ayn› bir sene önceki dersteki 2009-2010’daki hocaya verilmifl ödevi 2010-2011 de al›p verebiliyoruz. Ben kendimde düflündü¤üm zaman, bu söyledi¤im etik d›fl› davran›fllardan hangisini yapt›m. Evet, bir tane ödevimde, ödev de denemez sunumda, evet (YLÖ3,3). Muhakkak olmufltur ama öncelikle, üniversite de derslerde özellikle bu dönem 4 tane dersimiz vard›, art› çal›flt›¤›m›z kendi okulumuz var. Bu kadar yo¤unlukta baz› fleyleri haz›rlamak da çok zaman istiyor, zamana gücün yetmiyor bazen. Ödev haz›rlarken bazen internetten bulup sadece bana laz›m olanlar› al›p, kopyalay›p power point sunular› haz›rlad›¤›m oldu. Bir de kitaptan aç›p da okuma s›k›nt›s› var bende, kitaplardan da araflt›rmak laz›m ama kitap ifline pek giremiyorum. Oda benim bir etik d›fl› davran›fl›m oldu¤unu düflünüyorum. Baflka mesela al›nt›lar› pek yazm›yorum veya kaynakçay› pek oluflturmuyorum. Baz› hocalar›m›z bunu önemsiyor baz›lar› önemsemiyor o da bizde bir denge problemi oluflturuyor ve hocas›na göre davran›yorum. Bütün hocalar bu al›nt›lar› gösterin derse ona göre kendimi kasar›m (YLÖ4,3). Evet, önce bir araflt›rma oldu¤unda hani bunun için ön haz›rl›k yapmak gerekiyor, dolay›s›yla birçok yerden birçok dökümana ulafl›yorsunuz. Bazen ulaflmak istedi¤iniz ama kayna¤a ulaflamad›¤›n›z durumlar oluyor. Böyle durumda bende bazen ulaflmad›¤›m kayna¤a ulaflm›fl›m gibi gösterdi¤im zamanlar oldu. Bu çok s›k olmamakla birlikte oldu ama bunun bilincine vard›ktan sonra dikkat etmeye çal›fl›yorum (YLÖ5,3).

102

Yüksekö¤retim Dergisi | Journal of Higher Education

Ben de yap›yorum. Kopya ile ilgili bir ödev verilmiflti. Bu konuda yabanc› bir araflt›rma buldum. Onun anketini al›p Türkçeye çevirdim. Sanki anketi kendim haz›rlam›fl gibi çocuklara uygulay›p haz›rlad›m. Anketin kayna¤›n› belirtmedim. Herhalde bu da bir etik d›fl› davran›fl say›l›r. Anket sahiplerinden kullan›m için izin almad›k. Bir kere flöyle bir fley yapm›flt›m kendim hocalar›m›z›n biri bizden y›l içerisinde derste anlatt›¤›m›z makaleleri, haz›rlad›¤›m›z ödevleri, sunum yaparken kulland›¤›m›z kaynaklar› dosya olarak istemiflti. O dosyaya anlatt›¤›m konumu, konumla ilgili yabanc› makale çevirisini konumda kulland›¤›m kaynak makaleleri koymufltum. Ama ödevlerim eksikti ve haz›rlayamam›flt›m. Haz›rlayan bir arkadafl›mdan al›p fotokopi çektirdim. Onlar› dosyaya koydum ve teslim ettim. Hoca üstünkörü kontrol etti¤i için fark etmedi. Böyle bir etik d›fl› davran›fl› da kendim yapt›m. Kopyala yap›flt›r, tezden al›p oradaki literatürden kendim o kitaplar› bulmuflum gibi al›nt›lar› aynen koydum ve s›n›fta sundum. Hepsini yapt›m (YLÖ6,3). Mesela ben bir tez yazm›flt›m. Sonuçlar› de¤erlendirdi¤imde bizim hipotezimize yönelik sonuçlar ç›kt›. fiöyle düflündü¤üm zaman hani o aç›dan bakt›¤›mda evet böyle olaca¤›n› biliyorduk ama ben o sürecin bafl›nda yanl›fl yapm›fl›m bu da benim, benim önümdeki kiflilerin beni yönlendirmemesinden kaynaklan›yordu yani bu yönlendirme de çok önemli. Kifli bir fleyi yapacakken diyor ki; zaten hoca o kadar basit kuruyor ki cümleyi flöyle flöyle yapars›n fluraya gidersin flunu haz›rlars›n bunu yapars›n. Bir bak›yorsun zaten hani masa bafl›nda oturup karar verilen fleklinde bilimsel çal›flma böyle olabilir mi, Yani masa bafl›nda iki üç cümleyle bitirilip zaten bir insanla çal›flmaya girerken belki baflka bir dünya keflfedeceksin asl›nda öyle düflünmüflsündür (YLÖ7,3).

Bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllara baflvurma nedenleri Kat›l›mc›lar›n 5/7’sinin etik d›fl› davran›fllara baflvurma nedenlerine iliflkin görüflleri “kolaya kaçma” ve “ifl çoklu¤u ve vakit darl›¤›” ile ilk s›rada yer almaktad›r. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Kolaya kaçma tamam›yla, ifli biraz daha kolaylaflt›rma, ortaya koyaca¤› verileri biraz daha k›sa yoldan ortaya koyma, u¤raflmay› istememe. Derinlemesine araflt›rma yapma uzun, zor ve yorucu bir süreç. Bu süreci göze alamamas›ndan kaynaklan›yor bence. Kolaya kaçma, u¤raflma çabas›n›n zorlu¤u ayn› zamanda kiflilerin daha önceki e¤itim hayatlar›nda bilgiye kolay ulaflma yani haz›r olarak bilgi veriliyordu. Mesela ö¤retmen s›n›fta bir fleyler anlat›rd› yap›land›rmac› bir e¤itim yoktu. E¤itim sistemimizin de gere¤i olarak bence bu var, haz›r bir fleyleri elde etme, haz›r varken kullanma, ortaya bir fleyler koymaktan ziyade haz›r olan› daha önce yap›lm›fl olan› ortaya koyma (YLÖ1,1).

Bilimsel Araflt›rmalarda Etik D›fl› Davran›fllar: Bir Durum Çal›flmas›

Kolaya kaçmak olabilir çünkü bilimsel araflt›rma yapma hakikaten çok uzun veri analizini gerektiriyor çok iyi özümsemeyi gerektiriyor konuyu, birçok fleyi araflt›r›p detayl› olarak o konuya hâkim olmak gerekiyor. Sadece lisansüstünü bitirmeyi hedefleyen birisi için iflin kolay›na kaçmak oldu¤unu düflünüyorum, bir an önce yap›p oradan bir not olmakt›r (YLÖ2,1). En bafltaki sebebi çok fazla çal›flmadan daha çok gelir elde etmek. Çok fazla emek harcamamak, yorulmamak, kolay yolla bir fleyler kazanmak için yap›l›yor (YLÖ3,1). Ö¤renciler kendi ç›karlar› do¤rultusunda daha do¤rusu bunun içine ö¤retim üyeleri de girebilir kendi ç›karlar› oldu¤u için bu tarz fleyler yapabilirler. ‹fllerini kolaylaflt›rmak için bu tarz fleylere baflvurabilirler ya da asl›nda bu bir yo¤unlu¤un içinden kaçmakt›r, ifllerin devam etmesini sa¤lamak için yapabiliyor olabilirler (YLÖ5,1). Ö¤renmek yerine iflin kolay›na kaç›p ‹ngilizce bilen birine çeviri yapt›r›p kendileri çevirmifl gibi gösteriyor (YLÖ6,1). Yüksek lisans ö¤rencilerinin birço¤u ifl hayat›na devam etmektedirler yüksek lisanslar›nda bunlar›n modern hayat›n hengâmesi, üniversitedeki ödevlerin çoklu¤u ifl hayat›ndaki s›k›nt›lar, onlara çal›flma zaman› çal›flma azl›¤› vakit darl›¤›na sebep olmaktad›r (YLÖ3,2). Yani ifl yükü a¤›r olabilir mesela, yüksek lisans ö¤rencisi sadece lisansta ki gibi sadece ö¤renci olsa baflvurmayabilir. Çünkü ifli o olur, çal›fl›r çabalar yeni fleyler üretebilir, okur, analiz sentez yapar bütünleflir ama flimdi ço¤u çal›fl›yor ö¤retmen zaten belli bir ifl yükü var uzaktan gelip gidiyorlar. Hocalar içinde; Türkiye flartlar›n› düflündü¤ümüz zaman, flimdi hocalar bilim mi yapacak, yani üretecekler mi, anket düflünüp anketler tasarlay›p ya da iflte bir fleyler tasarlay›p yeni bir fleyler mi tüketecekler mi yoksa derse mi girecekler (YLÖ4,2). Akademisyenler aç›s›ndan; verdikleri dersleri düflünürsek hem lisans hem de yüksek lisans derslerini veriyorlar lisans derslerindeki yo¤unluktan dolay›. Ö¤renciler aç›s›ndan düflündü¤ümüzde ise günümüz Türkiye’sinde ekonomik flartlar›nda sadece tüm hayat› ö¤rencili¤e ya da yüksek lisansa yönlendirebilecek az diye düflünüyorum böylece insanlar hem okumak hem de çal›flmak zorunda kal›yorlar. ‹fl hayatlar› gayet yo¤un geçti¤i için ö¤rencilerinde yüksek lisansa geldiklerinde bu tarz etik d›fl› davranmalar›n›n nedeni ifl yüklerinin fazla olmas› ve hayat tempolar›ndan kaçmak olarak düflünülebilir (YLÖ5,2). Çal›flan arkadafllar›m›zda var. Hafta içi çal›flt›¤› için bu ifllerini hafta sonuna ay›rabiliyor. Kendimi örnek verecek olursam. Asl›nda matematik ö¤retmeniyim ama E¤itim Bilimlerinde yap›yorum. Alan›m olmad›¤› için ilk bafllarda çok hevesliydim ama sonra dersler ço¤ald›kça ve dersler sözel oldu¤u için bana hitap etmedi¤i için zoruma gitmeye bafllad›. Bende ki etik d›fl› davran›fllar daha da artmaya bafllad›. Di¤er arkadafllarda da bunu gözlemledim (YLÖ6,2).

E¤er süre çok k›saysa ve o kifli bu bilimsel araflt›rma d›fl›nda art› bir mesle¤i varsa yapak bir fleyi varsa ve o süreci belirli bir zamana b›rak›p o bilimsel araflt›rma için belli bir girifl geliflme sonuç hani belirli bir sürece ihtiyac› vard›r. E¤er bu süreçleri do¤ru düzgün geçiremiyorsa, zaten en önemli etiksizlik buradan ortaya ç›kar. Zaman› do¤ru kullanamam›flt›r dedi¤imiz gibi yine sürece bir gönderme var. O zaman›n do¤ru kullan›lmamas› kifliyi olumsuz etkileyebilir, buna baflvurabilir (YLÖ7,2). Kat›l›mc›lar›n “akademik yükselme” ifadesine kat›lma oran› 3/7 ile ikinci s›rada yer almaktad›r. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Üniversitede görev yapan kifliler, günümüz hayat›nda çok fazla insan›n görev yapmas›ndan ve yüksek mertebelere ulaflabilmek kifliler veya üniversitedeki kademeleri basamaklar› yukar›ya tafl›yabilmek için daha h›zl›, on y›lda aflabilece¤i bir basama¤› çok k›sa sürede, çok h›zl› bu basamaklardan geçebilmek için bu yollara baflvurabilmektedirler (YLÖ3,3). Yükselme derdi hocalar› etik d›fl› davran›fla itebilir, sevk ediyor. En büyük fley biliyorsunuz üniversitede yükselme. O kadar doktoray› bitirmifl tamam güzel, Yrd. Doç. olmufl önünde en büyük engellerden birisi makale olmas› gerekiyor, bilimsel çal›flmalar olmas› gerekiyor. ‹ngilizce s›k›nt›s› var ‹ngilizce s›k›nt›s›ndan dolay› insanlar kendini ‹ngilizceye vermeye bafll›yor. Yükselme için mesela 3 tane makale yetiyor ama ‹ngilizceyi geçmedi mi o makalenin hiçbir anlam› olmuyor. O yüzden bence ‹ngilizceye yo¤unlafl›rken bir taraf y›k›l›yor, yani o bilimsel çal›flmalar bitiyor. Do¤al olarak yazmas› için de zaman da kalm›yor. O zaman kalmad›¤› zaman ne yap›yor, yükselmek istiyor, doçent olmak istiyor o zaman etik d›fl› davran›fllara baflvurup (YLÖ4,3). Akademisyen olarak de¤erlendirirsek kademe yükselmesi de ona neden olabilir. Akranlar›m niye baflvuruyor olabilir, belki statülerini de¤ifltirmek isteyebilirler (YLÖ7,3). “Bilinçsizlik”, “eksik bilgilendirme” ve “tembellik” nedenleri ise 2/7 oran› ile üçüncü s›rada yer almaktad›r. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Daha çok bilgisizlikten ya da bu alanda çok fazla bilince sahip olmamalar›ndan kaynaklan›yordur (YLÖ1,4). ‹nsan bu arada zaten ço¤u da bilinçsizce yap›yor çünkü o kadar yoruluyor ki o süreçte art›k bir sona gelmek istiyor. Bilmedi¤i için ve o araflt›rman›n evet bu sonuç buna ç›kmal› deyip kifliyi ya da araflt›rma yapt›¤› kesimi yönlendirebilir bu da çok büyük bir sorun asl›nda. O kiflinin bilinçsizli¤inden kaynaklan›yor. O süreci do¤ru bilmemesinden (YLÖ7,4). Hocalar görevi ya da ödevi verirken çok aç›klama yapm›yorlar, çok aç›klama yapmad›klar›ndan, ö¤renci bazen çaresizde kalm›fl olabilir etik d›fl› davran›fllara baflvurmada mecbur da kal›yor olabilir (YLÖ1,5).

Cilt / Volume 3 | Say› / Issue 2 | A¤ustos / August 2013

103

‹lhan Günbay›, Gamze Kasalak, Serdar Özçetin

Bu süreci de biraz ele almam›z gerekir. Çünkü hem yapan kiflinin hem de bu ödev veya proje veren kiflinin kifliye sundu¤u bu süreci nas›l yapabilece¤ine dair e¤er do¤ru bir aktar›mda bulunmad›ysa bunun sonucu o bilimsel araflt›rman›n ortaya ç›kartt›¤› sonuçlar asl›nda etik olmad›¤›n› gösterir (YLÖ7,5). ‹nsan tembellik yaparsa direk etik d›fl› davran›fllara sevk olup hemen haz›r diyor maksat yüksek lisans› bitirmek diyor, haz›r kopyala yap›flt›r yap›p al›nt› yap›y›m koyuyum diyor(YLÖ4,6). Ö¤renciler aç›s›ndan ve kendim aç›mdan söyleyeyim; Tembeliz. Tembellik içimizde var. Tembel oldu¤umuz için hep kolaya kaç›yoruz. Hep son güne b›rak›yoruz. Son 1 günde ne yapabiliriz ki. Mecburen buldu¤umuz 1-2 kaynak kendimizinmifl gibi ço¤altarak kopyala yap›flt›r fleklinde bilgisayarda yap›yoruz (YLÖ6,6). Kat›l›mc›lar›n 1/7’si ise etik d›fl› davran›fllar› sergileme nedenlerini “çal›flmalar›n takdir edilmesi” ve” yetersizlik” olarak belirtmifllerdir. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Kendisi ne kadar yanl›fl oldu¤unu bilse de toplum bunun fark›na varmad›¤› müddetçe çal›flmalar›n›n takdir edilmesi onlara bir onur gurur verdi¤i için veya toplum önünde onlar› yükseltti¤i için bu çal›flmalar› bu flekilde bu yollara baflvurabiliyorlar (YLÖ3,7). Yüksek Lisansa girmifl ama Yüksek Lisans yapacak kapasite de olmad›klar› içindir. Mesela bir arkadafl›m var. Bence onda ödevi haz›rlayacak kapasite yok. Kendi kendine haz›rlad›¤› ödevlerden hiçbir fley elde edemiyor. Ayn› zamanda yetersiz ‹ngilizce ile yabanc› araflt›rmalar konusunda geri kal›yorlar. Bu yüzden araflt›rmalar› baflkalar›na çevirtme gibi olumsuzluklar ortaya ç›k›yor (YLÖ6,8).

Bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar›n bilime verdi¤i zararlar Kat›l›mc›lar›n 5/7’si etik d›fl› davran›fllar›n bilime verdi¤i zarar›n “bilimin geliflmesini engelleme” görüflünü belirtmifllerdir: Tabii ki bilim alan›nda geliflmeyi engelliyor yani ortaya farkl› bir fley koyuyorsa bilim geliflir (YLÖ1,1). En büyük zarar bilimin ilerlemesine engel olmaktad›r. Bu da nas›l derseniz art›k yeni bilgileri araflt›rmak yeni fleyler a盤a ç›kmak yerine sürekli ayn› fleyler tekrarlan›r hale gelmektedir (YLÖ3,1). Bilimde do¤al olarak etik d›fl› davran›fllar yaparken yeni bir fleyler üretmifl olmuyoruz. Ne yap›l›yor, eskiyi al›p, var olan› al›p yeniliyorlar. Do¤al olarak bilimde ilerleme yok, alan yaz›n genifllemiyor, zarar veriyor insanlara (YLÖ4,1). Hiçbir fley üretilmemifl oluyor, var olan› veriyor. Katk› olmay›nca o ifl için harcanan zaman, emek, para bofla gitmifl oluyor. Bilimsel ve kiflisel anlamda hiçbir katk› olmuyor (YLÖ6,1).

104

Yüksekö¤retim Dergisi | Journal of Higher Education

Bir fley bir fleyi do¤urur. Zaten eksik olan bir fleyle nas›l do¤acaks›n›z? Bir de o aç›dan de¤erlendirelim. Yani birbirini tekrar eden sürekli yerinde sayan bir süreç geçiriyoruz yani bilime bir katk› sa¤lam›yoruz (YLÖ7,1). Kat›l›mc›lar›n 2/7’sinin “bilime güvensizlik” konusundaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Yüksek lisans ö¤rencisi olarak bir kere güvenebilece¤iniz en çok fley bilimken bilime karfl› güveninizi kaybedebilirsiniz, daha çok sorguluyorsunuz. Evet, bilimin temelinde de var sorgulamak, merak ama bu flekilde daha çok meraktan kaynaklanan sorgulamalar var ama burada bir güvensizlikten dolay› sorgulamaya gidiyorsunuz. Bu da hayata bak›fl aç›n›z› de¤ifltiriyor. fiu an mesela ben akademisyen olup olmama konusunda endifleleniyorum (YLÖ5,2). Art›k bir fleyi al›p okudu¤umda gerçekten haz alm›yorum ben. Yani bir makale okudu¤umda veya hepsi birbirine o kadar benzer ki ya da yani o kadar böyle üstün körü gidiyor ki beni böyle heyecanland›rm›yor hani derler ya bir ilk önce makalenin veya araflt›rman›n tezin bafll›¤› seni çeker. Birbirine benzer o kadar çok fley var ki ve biliyorsun hani o anketi nas›l yapt›¤›n› biliyorsun gidip iflte anketten baz› sonuçlar do¤ru ç›kmayaca¤› için ha sosyal bilimlerde bu olabilir. Buna bir fley diyemem hani bu bir fley de¤il ama bence bunun yan›nda yani kifli e¤er o süreçleri geçirdiyse çok da inanm›yor yani ben mesela inanm›yorum ço¤u araflt›rmaya (YLÖ7,2). Kat›l›mc›lar›n 1/7’sinin “para kayb›” ve “zaman kayb›” konular›ndaki görüflleri flu flekildedir: Katk› olmay›nca o ifl için harcanan zaman, emek, para bofla gitmifl oluyor. (YLÖ6,3,4).

Bilimsel araflt›rmalarda etik d›fl› davran›fllar› ortadan kald›rma yöntemleri Kat›l›mc›lar›n 5/7’si etik d›fl› davran›fllar› ortadan kald›rma yöntemleri olarak “etik bilinci oluflturma” ve 3/7’si de sorgulay›c›l›k görüflünü belirtmifllerdir: E¤itim sistemimiz hak etmeden bir fley elde etme ya da bedava bilgiye ulaflma gibi kavramlar› ortadan kald›r›rsa ve kiflilerde ki içsellefltirme süreçleri tamamen ortaya konulursa bence kiflilerdeki bireysel etik davran›fl› daha da geliflecektir. Böylece bireysel etik kavram› geliflmifl kifli herhangi bir cezaya ya da herhangi bir disiplin sorununa maruz kalmadan kendi içerisinde içsellefltirdi¤i için bu tür davran›fllara baflvurmayacakt›r (YLÖ1,1). Bunun önemi anlat›lmal› ve buda lisansüstü ö¤rencilerden bafllan›larak olabilir, lisansüstü ona yönelebilecek kifliler oldu¤u için bu konuda bilgisi olmas› ad›na (YLÖ2,1). Ödevleri bilim için yapt›¤›m›z› hissetsek belki daha istekli oluruz kopyala yap›flt›r yapmadan önem verebiliriz. Yap›lan ödev-

Bilimsel Araflt›rmalarda Etik D›fl› Davran›fllar: Bir Durum Çal›flmas›

ler sadece yapmak için yap›yormufl gibi geldi¤i için do¤al olarak bizde yanl›fl yap›yoruz. Bilime katk› verece¤imizi düflünürsek kendimizi o ödevlere daha çok verebiliriz (YLÖ4,1). Daha gerçekçi olabilir herkes. ‹deal olan› gösterip uygulamada yapmamaktansa yani ideal davran›fl› sergileme yoluna gidebilir. Bu biraz ütopik bir fley belki de ama o bilinci kazanmas› gerekiyor insan›n bunu da yüksek lisans zaman›nda de¤il çok küçük yafllardan itibaren verilmesi gereken bir süreç (YLÖ5,1). Bilimsel araflt›rma süreçleri de tamam sanc›l› bir süreç ama bunu ö¤reten insanlar›n da bilinçli olmas› laz›m. Bu süreçlerde do¤ru bir flekilde yan›nda olmas› laz›m (YLÖ7,1). En basiti, sunum an›nda o bahsetti¤im kaynakça belirtme ya da kopyala yap›flt›r olay›nda ö¤retim görevlisi daha çok sorgulay›c› olmal›, neden, niçin, nerden gibi bu tarz ö¤renciye yaklaflmas› ve sorgulamas› ö¤renciyi bunu yapmaktan al›koyacakt›r (YLÖ5,2). Bir ö¤renci herhangi bir konuda ödev haz›rl›yorsa haz›rlad›¤› ödevden sözlü s›nav yap›l›r. Ödevini sunsun, hoca anlatmas›n› istesin ve sorular sorsun. Sunum yaparken sadece okuduysa ve kendisi haz›rlamad›ysa sorulan sorularda tak›l›r. Kan›t ve kaynak istenmesi gerekir. Sadece tez incelenmesin kaynaklar da incelensin (YLÖ6,2). Çok kilit noktalardan soru sorulmal› o kifliye. Yani baz› kilit noktalar olur sorulacak ki o kiflinin o süreci nas›l yapt›¤›n› anlayabilirsiniz Yani hiç tahmin etmedi¤imiz bir soruyla o kiflinin asl›nda o ödevde o projede o süreçte olmad›¤› ortaya ç›kar bu belki ac› bir fley verebilir ac› bir sonuç olabilir ama kifliye çok fley ö¤retebilir (YLÖ7,2). “Etik kurullar”, “ceza verme”, “ifl yükünün azalt›lmas› ve görev ayr›m›” ve” kontrol mekanizmas› oluflturulmas›” ise etik d›fl› davran›fllar› ortadan kald›rma yöntemlerinde 2/7 oran› ile üçüncü s›rada yer almaktad›r. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Seçici kurullar› merkezi bir flekilde, bu üniversitede olabilir veya Türkiye genelinde de merkezi bir yerde toplay›p seçici kurullar her bir ödevi tek tek yorumlar›yla, sonuçlar›yla beraber inceleyerek. Hatta mümkünse uygulamas›n› da yaparak, sa¤lamas›n› da yaparak bu flekilde tekrarlanan ödevler ortaya ç›kar›labilir (YLÖ3,3). Üniversiteyi de denetleyen daha üst kurullar bu ifle sahip ç›kabilir, akademisyenlerin ne kadar etik davrand›¤›n›, ne yapt›klar›, ö¤rencilerine neler ö¤rettikleri ve ö¤rettiklerinin d›fl›nda bunlar›n ne kadar uygulamada oldu¤una dair kontroller denetlemeler yap›labilir (YLÖ5,3). Yapt›r›mlar uygulan›rsa bunlar çok rahat çözülebilir. Belirli ö¤rencilere, bunu yapan belirli ö¤rencilere cezalar, yapt›r›mlar uyguland›¤› zaman art›k bu alana girmifl bu alana bafl koymufl hatta kariyer yapm›fl kifliler kariyerinden mesle¤inden olaca¤›-

n› veya mesle¤ini kariyerini kaybedece¤ini düflünürse bu yollara kesinlikle art›k baflvurmayacakt›r (YLÖ3,4). Yapt›r›m gücü. Hani YÖK’te görüyoruz iflte onun akademik unvan›n› elinden alabiliyor (YLÖ7,4). Hocalar›n yüklerini azaltabiliriz. Devletin biraz daha o bilimle, ö¤retim görevlili¤ini yani ders anlatan› ay›rmas› gerekiyor bence. Bilim insan› kendini bilime verir TÜB‹TAK gibi yerlerde çal›fl›r, ders anlatmaz sadece bilim üretir ve para kazan›r. Ö¤retim görevlisi yani ders verenlerde asl›nda bir fley üretir, üniversite ö¤rencilerine daha iyi bir fleyler ö¤retir. Ders yüklerini azaltabilirler. Çünkü herkes çal›flan insanlar. Belki dersleri daha uzun vadeye yayabilirler. Böylece ders yükü az olunca, kifli kendine daha çok vakit ay›r›r, kopyala yap›flt›r yapmak yerine, araflt›r›p kendi özgün ifadelerini yazabilir (YLÖ4,5). Ö¤retim görevlisinin sadece ö¤retmenlik veya oradaki bilim adam› rolü yok. Bulunduklar›, ba¤l› olduklar› fakültelerde yöneticilik görevleri farkl› olarak Erasmus ile ilgili d›flardan gelen misafirleri a¤›rlamak gibi görevleri vs. gibi görevler. Bu yüzden derse gelemeyen hocalar oldu. Derse bile gelemiyor ise zaman› olamayabiliyor. Görev paylafl›m› ile hocalar›n yükleri azalt›lmal› (YLÖ6,5). Kontrol mekanizmas› oluflturulup araflt›rma yap›l›p kontrol edilmelidir. Dan›flman hocam›n yan›na gitti¤imde, yapt›¤›m iflleri soyut verilere dayanarak de¤il de rapor, kaynak, kay›t, görüntü gibi somut verilerle yap›lan ifller gösterilebilir. Kontrol iyi olursa ve ö¤renci kontrol edilece¤ini bilirse ki yapt›klar› çal›flmalara önem verirler. Bunlar planl›, zamanl› ve devaml› kontrollerle engellenebilir (YLÖ6,6). Belirli bir mekanizma olmal› hani bilimsel anlamda bu etik d›fl› davran›fllar› çözebilecek ya da bunlara de¤inebilecek çünkü bir denetim mekanizmas› olmak zorunda yapt›r›m gücü olmak zorunda ki insanlar bundan vazgeçsinler. O süreçte her an› denetlemek laz›m (YLÖ7,6). 1/7 oran› ile en son s›rada da “yay›n sürecin k›salt›lmas›”, “yaz›l›mla engelleme”, “bilgi üretmede yanl›fl alg›lar›n ortadan kald›r›lmas›”, “ilgi odakl› çal›flma”, “kiflisel egosundan vazgeçirme” ve “akran denetimi” oldu¤u görülmektedir. Kat›l›mc›lar›n bu konudaki görüflleri afla¤›da verilmifltir: Ülkemizde bu anlamda makalelerin uluslararas› alanda yay›nlanmas› sürecinin azalmas› laz›m, o süreç çok uzun, o arada senin çal›flman bir kiflinin eline yanl›fll›kla da olsa geçebilir ya da kifli bir flekilde senin bilgisayar›n›n içinden bunu alabilir bunu engelleyemezsin (YLÖ1,7). Bildi¤im kadar›yla yeni sistemlerde var bilgisayardan direk bulabiliyoruz art›k e¤er bir fley baflkas›ndan direk al›nt›land›ysa ve kendinizinmifl gibi gösterdiyseniz bu bulunulabiliyor yaz›l›m program› var (YLÖ2,8). Ödevden anlad›¤›m›z her fleyi bizim yapmam›zm›fl gibi ama bizim zaten o kadar bilgi birikimimiz yok ve baflka bilgilerden

Cilt / Volume 3 | Say› / Issue 2 | A¤ustos / August 2013

105

‹lhan Günbay›, Gamze Kasalak, Serdar Özçetin

mutlaka yararlanaca¤›z. Yani o konuda araflt›rma yapm›fl kiflilerin görüfllerinden bir fleyler ç›karaca¤›z ama yorumlama k›sm› bize ait olabilir ama bu görüfller baflkalar›n›n, bunu bu flekilde kullan›lmas› gerekti¤inin önemi vurgulan›rsa, tabi ki bana göre ö¤rencilerin kafas›ndaki bu yanl›fl alg›n›n ortadan kald›r›lmas›yla belki bu sorunu ortadan kald›rm›fl olabiliriz diye düflünüyorum (YLÖ2,9). Kifliye özgü ve belirgin ödevler verilebilir. Ö¤rencilerin ilgi alanlar› sene bafl›nda tespit edilir. Ödev verilece¤inde ise ilgi alanlar› de¤erlendirilerek kifliye uygun ödevler verilebilir, ilgili ödev verilirse zevkle heyecanla s›k›lmadan araflt›rma yaparak ödev haz›rlayabilir. ‹lgi alan› oldu¤u için u¤raflacak, araflt›racak ve hofluna gidecektir. Bu da etik d›fl› davran›fllar› azalmas›n› önleyebilir (YLÖ6,10). Çok klifle olacak ama k›skançl›klar›n, dedikodular›n olmad›¤› bir bilim dünyas› olmas› laz›m. Yani kifli gerçekten kendini buna adam›flsa baz› fleylerden vazgeçmek zorunda. Bu da en önemli vazgeçifl, kiflisel egosu diye düflünüyorum. Bundan vazgeçmedi¤i sürece çok sonuçlar›n objektif olaca¤› kan›s›nda de¤ilim (YLÖ7,11). Hocan›n kontrol etmek için zaman› yoksa s›n›f kalabal›ksa kiflileri(ö¤rencileri) birbirlerine kontrol ettirmekte görevlendirebilir. Yaln›z ö¤rencilerin iflbirli¤i yapma ihtimali oldu¤u için rekabet ortam› oluflturulmal›d›r. Ö¤renciler hem yar›fl halinde hem de birbirlerini kontrol edeceklerdir (YLÖ6,12).

Doküman Analizine ‹liflkin Bulgular Araflt›rmaya kat›lan yedi kat›l›mc›dan çeflitli derslerde haz›rlad›klar› ders ödev sunumu (f=22), ders ödevi (f=16), makale/tez inceleme (f=5) ve seminer ödevi sunumu (f=1) olmak üzere dört farkl› türdeki toplam k›rk dört adet projesi toplanm›fl ve incelenmifltir. Befl kat›l›mc›ya ait makale/tez incelemesi projesi incelenmifl; makale/teze ait künye bilgileri YLÖ4 ve YLÖ7 kat›l›mc›lar› taraf›ndan projelerinde gösterilirken di¤er üç kat›l›mc›n›n (YLÖ1, YLÖ5, YLÖ6) bu bilgileri eksik belirttikleri tespit edilmifltir. Ayr›ca, makale/tez incelemesi sonucunda sadece bir kat›l›mc› (YLÖ5) bireysel görüflünü belirtmifltir. 6 kat›l›mc›ya ait 16 ders ödevi projesine ulafl›lm›flt›r. Ders ödevlerinin bilimsel etik ilkelere uygun yaz›l›p yaz›lmad›¤› at›f ve kaynakça uyumu ile incelenmifltir. Bir kat›l›mc›n›n ders ödevinde kaynakça (YLÖ1, Ödev2) ve at›f göstermedi¤i (YLÖ1, Ödev1, Ödev2); ayr›ca gösterilen at›f ile kaynakça uyumunun olmad›¤› (YLÖ5, Ödev1 ve YLÖ5, Ödev2 hariç) belirlenmifltir. Yedi kat›l›mc›ya ait toplam 22 ders sunumu incelendi¤inde ise, 15 ders sunumunda kaynakça gösteriminin yap›lmad›¤› tespit edilmifltir. Befl ders sunumunda hem at›f hem de kaynakça (YLÖ1, Sunum3; YLÖ2, Sunum1; YLÖ3, Sunum1; YLÖ4, Sunum1; YLÖ6, Sunum3) gösterilmemifltir. Kaynakça ve at›f gösterimi yap›lan sunumlarda (YLÖ5, Su-

106

Yüksekö¤retim Dergisi | Journal of Higher Education

num1 hariç) gösterilen at›f say›s› ile kaynakça say›s› ayn› de¤ildir. Tüm bu veriler ›fl›¤›nda araflt›rmaya kat›lan lisansüstü ö¤rencilerin, ödevlerini haz›rlarken etik d›fl› davran›fllar sergilediklerini söyleyebiliriz.

Sonuç, Tart›flma ve Öneriler Araflt›rma sonuçlar›na göre; lisansüstü ö¤renciler etik d›fl› davran›fl türlerini izinsiz sahiplenme (kopyala-yap›flt›r), bilimsel araflt›rmalar›n› (ders ödevleri, projeler vb.) baflkas›na yapt›rma, bilginin do¤rulu¤unu araflt›rmama, verileri sapt›rma, de¤ifltirme ve kad›n kimli¤inin kullan›lmas› fleklinde s›n›fland›rm›fllard›r. Tüm kat›l›mc›lar›n görüfllerine göre izinsiz sahiplenme (kopyala-yap›flt›r) davran›fl› sergilenmektedir. Lisans düzeyinden beri süregelen kopyala-yap›flt›r türü davran›fl›n devam etti¤i görülmektedir (Tayfun ve Yaz›c›o¤lu, 2008). Lisans düzeyinde iyilefltirme ad›na etkili eylemlerin gerçekleflmedi¤i için lisansüstü düzeyde de bu davran›fl›n devam etti¤i belirtilebilir. Ayr›ca, Karakütük (2002, s. 139) lisansüstü e¤itimde etik olmayan davran›fllar› “baflkalar›n›n çal›flmalar›n› kendisi yapm›fl gibi almak” (kopya etmek),” bir kitab› makaleyi ya da araflt›rmay› yabanc› dilden kaynak belirtmeden Türkçe’ye çevirerek, kendisinin yapt›¤› özgün bir çal›flma gibi sunmak”, “bilimsel araflt›rma bulgular›n› çarp›tmak, bulgularda de¤ifliklikler yapmak ve bu bulgular› kullanacaklar› yan›ltmak” ve “baflkas›n›n gelifltirdi¤i araflt›rma arac›n› kendisi haz›rlam›fl gibi kendi yapt›¤› araflt›rmada kaynak göstermeden, izinsiz kullanmak” oldu¤unu belirtmifl olup, araflt›rma bulgular›yla da benzerlik göstermektedir. Doküman analizi sonuçlar›na göre lisansüstü ö¤rencilerin araflt›rmalar›n› haz›rlarken genellikle kaynakça ve at›f göstermedikleri tespit edilmifltir. Y›lmaz (2007) araflt›rmas›nda, bir eserin kaynak gösterilmeden tümünün ya da bir k›sm›n›n yay›nlanmas›, gerçekte var olmayan verilerle sonuca ulaflarak etik ihlallerde bulunulabilece¤inin belirtmifltir. Ünal, Toprak ve Baflp›nar (2012, s. 18) ise, ö¤rencilerin ödev, araflt›rma, sunum ve tez gibi çal›flmalar› esnas›nda etik ilkelere uygun davran›fllar sergilememelerinin önemli bir konu oldu¤unu vurgulam›fllard›r. Araflt›rmac›lara göre; yüksekö¤retim kurumlar›nda etik ilke ve normlar›n ö¤rencileri de kapsayacak flekilde güncellenmesi ve düzenlenmesi acil bir ihtiyaçt›r. Ayr›ca bir kat›l›mc› taraf›ndan belirtilen kad›n kimli¤inin kullan›lmas› da çarp›c› bir sonuç olarak tan›mlanabilir. Bu durum, akademisyenlerin cinsiyet ayr›mc›l›¤› yapt›¤›n›n bir göstergesi olabilir. Kat›l›mc›lar bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar›n ö¤renciler, ö¤retim elemanlar› ve kendileri taraf›ndan sergilendiklerini belirtmifllerdir. Ö¤renciler taraf›ndan sergilenmesi, lisansüstü düzeyde akademik bilincin oluflmad›¤›n›n bir göstergesi olabilir. Burada dikkat edilmesi gereken di¤er bir husus, lisansüstü e¤itimleri sürecinde ö¤rencilerin rol-model

Bilimsel Araflt›rmalarda Etik D›fl› Davran›fllar: Bir Durum Çal›flmas›

ald›klar› ö¤retim elemanlar›n›n da bu tarz davran›fllar› sergiledikleri alg›s›d›r. Bu alg› bireylerin, bilim adam› ve bilime olan güvenlerini sarsabilir. Bu anlamda ö¤retim üyelerinin kendi yetiflme süreci ve ö¤rencilerine yönelik yetifltiricilik davran›fllar›n›n sorgulanmas› gerekebilir. Böylece kat›l›mc›lar›n üç bafll›k (bilimin geliflmesini engelleme, bilime güvensizlik, para ve zaman kayb›) alt›nda s›n›fland›rd›klar› etik d›fl› davran›fllar›n bilime verdi¤i zararlar da en aza indirilebilir. Kat›l›mc›lar bu tür davran›fllar›n yap›lma nedenlerini kolaya kaçma, ifl çoklu¤u ve vakit darl›¤›, akademik yükselme, bilinçsizlik, eksik bilgilendirme, tembellik, çal›flmalar›n takdir edilmesi ve yetersizlik fleklinde ifade etmifllerdir. TÜBA (2002, s. 40) raporunda da bilimde etik d›fl› davran›fllar›n›n nedenlerinden baz›lar› “bilimsel araflt›rma eti¤inin ve disiplinin verilmemesi” ve “ yükselme ve eflitleri aras›nda sayg›nl›k görme” dir. 2006-2007 akademik y›l›ndan itibaren E¤itim fakültelerine getirilen müfredat yenili¤iyle birlikte (YÖK, 2007), lisans ö¤rencilerine genel kültür dersleri kapsam›na bilimsel araflt›rma yöntemleri dersi verilmeye bafllanm›flt›r. Bu derslerin lisans düzeyinde verilmesine ra¤men, ö¤rencilerin bilimsel araflt›rmalarda etik bilincin kazand›r›lmas›nda s›k›nt›lar›n var olmas› e¤itimin etkili olmamas›ndan kaynaklanabilir. Sezgin, Kavgac› ve K›l›nç (2011, s. 166) e¤itim yönetimi ve denetimi alan›ndaki lisansüstü ö¤rencilerin kendilerine iliflkin öz de¤erlendirmeleri ve lisansüstü e¤itim programlar› hakk›ndaki görüfllerini betimledikleri araflt›rmalar›nda, ö¤rencilerin öz de¤erlendirmelerine göre derslerde etik konusunda bilgilendirmenin yap›ld›¤› fakat anlat›lanlar›n hayata geçirilerek model olunmas› konusunda eksiklik oldu¤unu ifade etmifllerdir. Ayr›ca, Karakütük ve ark. (2008, s. 53) lisansüstü ö¤retimin sorunlar› ile ilgili Ankara’daki devlet ve vak›f üniversitelerindeki lisansüstü enstitü yöneticilerinin görüfllerini ele ald›klar› çal›flmada, ö¤retim üyelerinin tez dan›flmanl›¤› say›s›n›n fazla; enstitüde program aç›lan anabilim dallar›ndaki ö¤retim üyesi say›s›n›n yetersiz; lisansüstü ö¤retimin amaçlar›na ulaflamad›¤› bulgusuna ulaflm›flt›r. Dolay›s›yla lisansüstü e¤itimde bu tarz sorunlar›n dolayl› ya da dolays›z olarak bilimsel araflt›rmalar› gelifltirmede sekteye u¤ratabilece¤i düflünülebilir. Bu nedenle ö¤rencilerin daha iyi e¤itim alabilmeleri için ö¤renim süreciyle ilgili çeflitli iyilefltirmeler yap›labilir. Etik d›fl› davran›fllar›n bilinçsiz bir flekilde yap›lmas›yla ilgili, ö¤rencilerin Johari Penceresi’ndeki “aç›k kendi” alanlar›n›n geniflletilmesi sa¤lanabilir. Bunun için ö¤retim elemanlar› ö¤rencilerine araflt›rmalar› (ödev, proje vb.) hakk›nda dönütlerde bulunarak ö¤renciler, kendilerinin bilmediklerini ö¤renebilir. Böylece onlar›n kör kendi alanlar› da daralt›labilir. Son olarak, lisansüstü ö¤renciler bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllar› ortadan kald›rmak için etik bilinci olufltur-

ma, sorgulay›c›l›k, etik kurullar› oluflturma, ceza verme, ifl yükünün azalt›lmas› ve görev ayr›m›n›n yap›lmas›, kontrol mekanizmas› oluflturulmas›, yay›n sürecinin k›salt›lmas›, yaz›l›mla engelleme, bilgi üretmede yanl›fl alg›lar›n ortadan kald›r›lmas›, ilgi odakl› çal›flmalar›n yap›lmas›, kiflisel egosundan vazgeçirme ve akran denetimi önerilerinde bulunmufllard›r. Sezgin, Kavgac› ve K›l›nç (2011, s. 166) çal›flmalar›nda ise, yüksek lisans e¤itimi süresinde ö¤rencilere etik de¤erler konusunda bilgilendirme yap›lmas› gereklili¤i bulgusuna ulaflm›fllard›r. Çal›flmalar›ndaki bir kat›l›mc› bilim ne kadar önemli ise etik kavram›n›n da o denli önemli oldu¤unu vurgulam›flt›r. Erdem (2012) etik sorunlar›n üstesinden gelmenin en etkili yöntemin gelece¤in ö¤retim üyesi adaylar›na bilim eti¤i e¤itimi verilmesi gerekti¤ini belirtmifltir. Ayr›ca, üniversitelerde etik kurullar ve ö¤renci disiplin yönetmeli¤inin (YÖK, 2012) yürürlükte olmas›na ra¤men yasal yapt›r›mlar›n ve kontrol mekanizmalar›n›n etkin bir flekilde ifllemedi¤i görülmektedir. Bunun için sistemin tüm ö¤eleriyle iflbirli¤inde bulunarak bu mekanizman›n etkili çal›flabilmesi için iyilefltirme giriflimlerinde bulunulabilir. Lisansüstü e¤itim ö¤rencilerinin görüfllerine göre iyi bir tez dan›flman›n›n araflt›rma sürecinde sahip olmas› gereken özellikler “etik aç›dan rol model olma” ve “yay›n eti¤i konusunda ö¤renciyi bilgilendirme” dir (Sezgin, K›l›nç ve Kavgac›, 2012, s. 136). Bu ba¤lamda bilimsel araflt›rmalarda etik bilinci oluflturmada bir ö¤retim üyesi olan lisansüstü tez dan›flmanlar›n›n rolleri göz ard› edilmemelidir. Etik d›fl› davran›fllar› belirlemeye yönelik kullan›lan programlar ö¤retim üyeleri taraf›ndan yayg›n bir flekilde kullan›lmal›d›r. Ö¤rencilerde akademik bilincin oluflturulabilmesi için akademisyenler, ö¤rencilerin araflt›rmalar›n› incelerken etik kurallara özen göstermelidir. Çal›flmalar› hakk›nda düzenli geribildirimlerde bulunmalar› gereklidir. Ödev olarak verilen çal›flmalar, ö¤rencilerin ilgi alanlar›na göre da¤›l›m göstermelidir. Bu araflt›rma sadece lisansüstü ö¤rencilerin bilimsel araflt›rmalardaki etik d›fl› davran›fllara iliflkin görüfllerini belirtmektedir. Bir sonraki araflt›rmalarda ö¤rencilerin akademik dan›flmanlar›n›n, enstitü yöneticilerinin ve enstitü idari personelinin de görüflleri incelenebilir. Bu çal›flma ile bireysel görüflmeler ile derinlemesine görüflmelerde bulunulmufltur. Sistemdeki etik d›fl› davran›fllar› engellemek ad›na iyilefltirmelerde bulunmak üzere eylem araflt›rmalar› ile çal›flma baflka bir bak›fl aç›s›yla ele al›nabilir.

Araflt›rmac›lar›n Araflt›rmadan Elde Etti¤i Kazan›mlar Bu çal›flma ile birlikte görüflme yap›lan bireylerle olumlu iliflkiler gelifltirilmifltir. Araflt›rmac›lar ve kat›l›mc›lar aras›nda

Cilt / Volume 3 | Say› / Issue 2 | A¤ustos / August 2013

107

‹lhan Günbay›, Gamze Kasalak, Serdar Özçetin

akademik anlamda etik d›fl› davran›fllar› önlemek ad›na iflbirli¤i içerisinde bulunulmufltur. Hem araflt›rmac›lar hem de kat›l›mc›lar taraf›ndan etik d›fl› davran›fllar›n fark›ndal›k düzeyi artm›flt›r.

Kaynaklar Ayd›n, ‹. (2010). Yönetsel, mesleki ve örgütsel etik. 4. Bask›. Ankara: Pegem A Yay›nc›l›k. Bafl T. ve Akturan U. (2008). Nitel araflt›rma yöntemleri Nvivo 7.0 ile nitel veri analizi. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Büken, N. (2006), Türkiye örne¤inde akademik dünya ve akademik etik. Hacettepe T›p Dergisi, 37, 164-170. DPT (1985). Beflinci Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› (1985-1989). 10 Kas›m 2012 tarihinde adresinden eriflildi. DPT (1990). Alt›nc› Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› (1990-1994). 10 Kas›m 2012 tarihinde adresinden eriflildi. DPT (2007). Dokuzuncu Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› (2007-2012). 10 Kas›m 2012 tarihinde adresinden eriflildi. Erdem, R. (2006). Çok yazarl› bilimsel çal›flmalarda yaflanan etik problemler. II. Uygulamal› Etik Kongresi, 18-20 Ekim 2006 Orta Do¤u Teknik Üniversitesi, Ankara. 8 Ocak 2013 tarihinde adresinden eriflildi. Erdem, A. R. (2012). Bilim insan› yetifltirmede etik e¤itimi. Yüksekö¤retim ve Bilim Dergisi, 2(1), 25-32. Erkufl, A. (2005). Bilimsel araflt›rtma sarmal›. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Karakütük, K. (2002). Ö¤retim üyesi ve bilim insan› yetifltirme (Lisansüstü ö¤retimin planlanmas›). Ankara: An› Yay›nc›l›k. Karakütük, K., Ayd›n, A., Abal›, G. ve Y›ld›r›m, S. (2008). Lisansüstü ö¤retimin sorunlar› konusunda Ankara’daki üniversitelerin lisansüstü enstitü yöneticilerinin görüflleri. E¤itim ve Bilim, 147, 42-53. Karasar, N. (1994). Araflt›rmalarda rapor haz›rlama. Yedinci bas›m. Ankara: Araflt›rma E¤itim Dan›flmanl›k. Karluk, S. R. (2011). Üniversitelerde etik ihlalleri, bilimsel yolsuzluklar ve sonuçlar›. 3. Ulusal Kurumsal Yönetim, Yolsuzluk, Etik ve Sosyal Sorumluluk Konferans›, 7-11 Haziran 2011, Trakya Üniversitesi -Nevflehir Üniversitesi, Nevflehir. 15 Ekim 2013 tarihinde adresinden eriflildi. Kavakl›, K. (2006). Bilimsel araflt›rmalarda etik ve yeni yasal de¤ifliklikler. Türk Nöroflirurji Dergisi, 16(1), 32-33. ‹nci, O. (2009). Bilimsel yay›n eti¤i ilkeleri, yan›ltmalar yan›ltmalar› önlemeye yönelik öneriler. Sa¤l›k Bilimlerinde Süreli Yay›nc›l›k 7. Ulusal Sempozyumu Bildirileri, 20 Kas›m 2009, TÜB‹TAK, ULAKB‹M, Ankara, 69-89. 11 Aral›k 2012 tarihinde adresinden eriflildi. Ongun, T. (2006). Araflt›rma ve yay›n eti¤i. Sosyal Bilimlerde Süreli Yay›nc›l›k, I. Ulusal Kurultay Bildirileri, 2 Kas›m 2006, TÜB‹TAK, ULAKB‹M, Ankara, 89-93. 6 Ocak 2013 tarihinde adresinden eriflildi. Sezgin, F., Kavgac›, H. ve K›l›nç, A. Ç. (2011). Türkiye’de e¤itim yönetimi ve denetimi lisansüstü ö¤rencilerinin öz de¤erlendirmeleri. Yüksekö¤retim ve Bilim Dergisi, 1(3), 161-169. Sezgin, F., K›l›nç, A. Ç. ve Kavgac›, H. (2012) Yüksek lisans ö¤rencilerinin iyi bir tez dan›flman›ndan beklentilerine iliflkin nitel bir çal›flma. Uflak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11, 129-148.

108

Yüksekö¤retim Dergisi | Journal of Higher Education

Scott, K. (2001). Academic dishonesty: The impact of honor codes on cheating as percived by student leaders in selected Texas Universities. Unpublished doctoral dissertation, Texas A. & M. University, USA. Sezgin, A. ve fiimflek, H. (2000). Sosyal bilimlerde nitel araflt›rma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Tayfun, A. ve Yaz›c›o¤lu, ‹. (2008). Ö¤rencilerin kopya hakk›ndaki görüflleri üzerine bir araflt›rma. Türk E¤itim Bilimleri Dergisi, 6, 375-393. TÜBA (2002). Bilimsel araflt›rmada etik ve sorunlar›. Ankara. TÜBA Yay›nlar›. 9 Ocak 2013 tarihinde adresinden eriflildi. TÜB‹TAK (2006). Bilimsel dergilere gönderilen makalelerde dikkat edilmesi gereken noktalar. 1 Aral›k 2012 tarihinde adresinden eriflildi. Türnüklü, A. (2000). E¤itim bilim araflt›rmalar›nda etkin olarak kullan›labilecek nitel bir araflt›rma tekni¤i: Görüflme. Kuram ve Uygulamada E¤itim Yönetimi, 6(24), 543-559. Uçak, N. Ö. ve Birinci, H. G. (2008). Bilimsel etik ve intihal. Türk Kütüphanecili¤i, 22(2), 187-204. Uluo¤lu, C. (2009). Araflt›rma eti¤i< Sa¤l›k Bilimlerinde Süreli Yay›nc›l›k 7. Ulusal Sempozyumu Bildirileri, 20 Kas›m 2009, TÜB‹TAK, ULAKB‹M, Ankara, 47-52. 11 Aral›k 2012 tarihinde adresinden eriflildi. Uzbay, T. (2006). Bilimsel araflt›rma eti¤i. Sa¤l›k Bilimlerinde Süreli Yay›nc›l›k Sempozyumu Ulusal Sempozyumu Bildirileri, 17 Kas›m 2006, TÜB‹TAK, ULAKB‹M, Ankara, 19-26. 11 Aral›k 2012 tarihinde adresinden eriflildi. ÜAK (2001). Eti¤e ayk›r› davran›fllar. 20 Aral›k 2012 tarihinde adresinden eriflildi. Ünal, M., Toprak, M. ve Baflp›nar, V. (2012). Bilim eti¤ine ayk›r› davran›fllar ve yapt›r›mlar: Sosyal ve befleri bilimler için bir çerçeve önerisi. Amme ‹daresi Dergisi, 45(3), 1-27. Y›ld›r›m A. ve fiimflek, H. (2008). Sosyal bilimlerde nitel araflt›rma yöntemleri. Ankara: Seçkin Yay›nc›l›k. Y›lmaz, G. (2007). Akademisyenlik mesle¤ine yönelik etik kodlar›n gelifltirilmesine iliflkin görgül bir araflt›rma. Yay›nlanmam›fl yüksek lisans tezi, Celal Bayar Üniversitesi, Manisa. Y›lmaz, K. (2012). Editörden: Etik d›fl› davran›fl olarak haks›z yazarl›k. E¤itim Bilimleri Araflt›rmalar› Dergisi, 2(1). YÖK (2007). Ö¤retmen yetifltirme ve e¤itim fakülteleri (1982-2007). (Ö¤retmenin üniversitede yetifltirilmesinin de¤erlendirilmesi). Ankara: YÖK. 11 Kas›m 2012 tarihinde adresinden eriflildi. YÖK (2011). Türkiye Yüksekö¤retim Yeterlilikleri Çerçevesi (TYYÇ). Ankara: YÖK. 11 Ocak 2013 tarihinde adresinden eriflildi. YÖK (2012). Yüksekö¤retim kurulu bilimsel araflt›rma ve yay›n eti¤i yönergesi. Yüksekö¤retim Kurulu Genel Kurulu’nun 29.08.2012 tarihli toplant›s›nda al›nan 2012.18.946 say›l› karar›. Ankara: YÖK. 1 fiubat 2013 tarihinde adresinden eriflildi. YÖK (2012). Yüksekö¤retim kurumlar› ö¤renci disiplin yönetmeli¤i. Resmi Gazete, 18.08.2012, Say›: 28388.