Kemal Gözler ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI

(DERS KĐTABI)

EKĐN BASIM YAYIN DAĞITIM

Ekin Basım Yayın Dağıtım, ISBN: 978-605-4301-60-7  2010. Her hakkı mahfuzdur. Birinci Baskı: Eylül 2010 Dizgi ve Sayfa Düzeni: Kemal Gözler Kapak: Kemal Gözler Düzeltme: Serkan Yolcu ve Çağlar Kıran Eleştirileriniz Đçin: [email protected] Kitabın Tanıtımı: www.anayasa.gen.tr/ahge-dk.htm

Baskı: Star Ajans Ltd. Şti. Soğukkuyu Mah. Havaalanı Cad. Güneş Sok. no 2, Osmangazi - Bursa (Tel: 0224 249 23 20) Sertifika No: 15366 Dağıtım: Ekin Basın Yayın Dağıtım, Burç Pasajı no: 27; Altıparmak - BURSA Tel: (0224) 220 16 72; 223 04 37; Fax: (0224) 223 04 37 Web: ww.ekinyayinevi.com E-mail: [email protected] Sertifika No: 0607-16-008681 Kütüphane Tasnif Numaraları Library of Congress: KKX2070.G69 2010 Dewey: 342.04 GÖZ 2010 KORSAN YAYINCILARA VE FOTOKOPĐCĐLERE UYARI: 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanununun 72’nci maddesi, bir kitabı herhangi bir şekilde (fotokopi dahil) çoğaltanları, dağıtanları, satanları, ticarî amaçla elinde bulunduranları, 2 (iki) yıldan 4 (dört) yıla kadar hapis cezasıyla veya 50.000 TL’den 150.000 TL’ye kadar ağır para cezasıyla veya zararın ağırlığı dikkate alınarak bunların her ikisiyle birden cezalandırmaktadır. OKUYUCULARA UYARI: Elinizde tuttuğunuz kitap, kağıt ve mürekkepten ibaret değildir. Yazarın alın terinin ürünüdür. Keza bu kitabın ortaya çıkmasında yazarın yanında, mürettip, dizgici, grafiker, matbaacı, yayıncı, dağıtımcı gibi daha pek çok kişinin emeği vardır. Bir kitabın korsan baskısı veya fotokopi yoluyla çoğaltılması, başta yazar olmak üzere, bu kitabın ortaya çıkması için çalışan pek çok kişinin emeğinin çalınması anlamına gelir. Korsan veya fotokopi kitap satın alarak emek hırsızlığına alet olmayınız! Lütfen bu kitabın korsan veya fotokopi nüshalarını satanları yayınevine (0224 223 04 37) veya yazara ([email protected]) bildiriniz. Bandrolsüz nüshalar veya bandrol numarası arka kapakta belirtilen bandrol seri numaralarını tutmayan kitaplar korsandır. Bir kitabın fiyatı ile o kitabın korsanının veya fotokopisinin fiyatını karşılaştırmamak gerekir. Bir kitabın fiyatı, kağıt ve baskı giderinin yanında, telif hakkı, dizgi ve grafiker ücreti, yayıncı ve dağıtımcı payı ve vergilerden oluşmaktadır. Korsan yayıncının veya fotokopicinin ise kağıt ve mürekkepten başka bir gideri yoktur. Bir kitabın kağıt değeri ile o kitabın emek değeri arasında nasıl bir fark oluğunu anlamanız için size şunu yapmanızı tavsiye ederiz: Bu kitabın sonunda yer alan dizini yapmaya çalışınız. Bunun için kitabı baştan sona ciddi bir şekilde okumanız, dizin girdisi olabilecek ortalama 1000 adet kavramı tespit etmeniz, bunların kitapta kaçıncı sayfalarda geçtiğini yanlarına yazmanız, sonra da bunları alfabetik olarak sıralamanız gerekmektedir. Böylece bu kitabın on sayfadan oluşan dizini siz yapmış olacaksınız. Bu iş için en az on gün çalışmanız gerekir. Ancak sizin harcadığınız bu on günlük emeği, bu kitabın on sayfalık dizin bölümünü on saniyede fotokopi ederek bir başkası gasp edebilmektedir. Bir kitaptan yazar telif hakkı alamıyor, yayıncı kitaba yatırdığı parayı çıkaramıyorsa, o kitabın yeni baskı yapma ihtimali yoktur. Keza yazdığı kitaptan telif ücreti alamayan bir yazardan kitabın güncelleştirilmiş yeni baskısını hazırlamasını beklemek gerçekçi bir beklenti değildir. Eğer üniversite ders kitabı yazarları, bir gün, kitap yazmaktan vazgeçerlerse, bundan en büyük zararı üniversite öğrencileri görür. Korsan veya fotokopi kitap alan öğrencilerin şunu çok iyi bilmesi gerekir: Bütün öğrencilerin korsan veya fotokopi kitap aldığı gün Türkiye’de yeni bir ders kitabı yayınlanmayacaktır ve o zaman bu öğrenciler fotokopi ettirecek kitap da bulmayacaklardır. Korsan baskı ve fotokopi, kitabı öldürmek üzere. Haberiniz olsun!

Prof. Dr. Kemal GÖZLER Uludağ Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

EKĐN BASIM YAYIN DAĞITIM

BURSA - Eylül 2010

ÖNSÖZ

Anayasa Hukukunun Genel Esasları (Ders Kitabı) isimli bu kitap, üniversite birinci sınıf öğrencilerine yönelik olarak hazırlanmış bir “ders kitabı”dır. Elinizde tuttuğunuz 494 sayfalık bu kitap, birkaç ay içinde aynı yayınevinden yayınlanacak olan Anayasa Hukukunun Genel Teorisi başlıklı 1400 sayfalık “inceleme kitabı”mızın özetlenmiş halidir. Dolayısıyla bu kitabın incelediği konularda daha fazla bilgi için söz konusu inceleme kitabına bakılabilir. Ayrıca belirtelim ki, aynı yayınevinden çıkmış bulunan 254 sayfalık Anayasa Hukukunun Genel Esaslarına Giriş başlıklı kitabımız, elinizde tuttuğunuz bu ders kitabının kısaltılmış hali niteliğindedir. Böylece anayasa hukukunun genel esasları alanında üç ayrı kitabımız olacaktır: Birincisi, bu alanın uzmanlarına, yüksek lisans ve doktora öğrencilerine yönelik Anayasa Hukukunun Genel Teorisi başlıklı 1400 sayfalık “inceleme kitabı”mız; iki n ci si , lisans öğrencilerine yönelik Anayasa Hukukunun Genel Esasları başlıklı 494 sayfalık “ders kitabı”mız; üçüncüsü de daha kısa bir ders kitabı arzu eden öğrenciler ve keza genel okuyucuya yönelik olarak hazırlanmış Anayasa Hukukunun Genel Esaslarına Giriş başlıklı 254 sayfalık “giriş kitabı”mız. Elinizde tuttuğunuz bu kitapta konuların üniversite birinci sınıf öğrencilerinin anlayabileceği bir açıklıkta anlatılabilmesi için özel çaba sarf edilmiştir. Bu kitapta bazı yeni yöntemler kullanılmıştır. Her bölümde o konuyla ilgili ayrıntı sayılabilecek bazı bilgiler, metin içinde verilmek yerine, metinden ayrı kutular içinde verilmiştir. Kitapta toplam 129 adet kutu vardır. Keza metin içinde verilen bilgiler, bazı yerlerde ayrıca tablolar hâlinde özetlenmiştir. Toplam 10 adet tablo vardır. Aynı şekilde, metin içinde yapılan bazı sınıflandırmalar, şema olarak da gösterilmiştir. Toplam 21 adet şema vardır. Kitabımızda Türk üniversite ders kitaplarında pek rastlanmayan bir yenilik daha vardır: Birçok bölüme o bölümle ilgili resimler konulmuştur. Kemal Gözler

ĐÇĐNDEKĐLER

Bölüm 1 ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI I. Anayasalar ............................................................................................................................. 1 A. Türk Anayasaları............................................................................................................. 1 B. Yabancı Anayasalar ........................................................................................................ 2 II. Anayasa Mahkemeleri Kararları........................................................................................... 3 III. Bilimsel Eserler................................................................................................................... 6 A. Genel Eserler .................................................................................................................. 6 1. Türkiye’de…..6; 2. Fransa’da…. 7; 5. Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku….10;

3. A.B.D.’de….. 9; 4. Đngiltere’de, ..........10 6. Karşılaştırmalı Politika ve Devlet Sistemleri.....11

B. Monografiler ................................................................................................................. 11 C. Makaleler: Dergiler (Süreli Yayınlar) ........................................................................... 12 1. Türkçe …………...12;

2. Fransızca ……...13;

3. Đngilizce.................................14

III. Đnternet Kaynakları ........................................................................................................... 14 1. Türkçe…..14;

2. Yabancı Dilde ............................................................................15

IV. Kaynak Arama ve Temin Etme......................................................................................... 15

Bölüm 2 ANAYASA HUKUKU (Tanımı, Konusu, Kısımları, Yaklaşım Biçimleri, Diğer Dallar ile Đlişkisi, Tarihsel Gelişimi, vs.)

I. Terminoloji.......................................................................................................................... 20 A. “Anayasa” Terimi ......................................................................................................... 20 B. “Anayasa Hukuku” Terimi............................................................................................ 21 II. Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları .......................................................... 22 A. Tanımı........................................................................................................................... 22 B. Konusu .......................................................................................................................... 22 C. Anayasa Hukukunun Kısımları ..................................................................................... 22 1. Anayasa Hukukunun Genel Teorisi...........................................................................................22 2. Türk Anayasa Hukuku...............................................................................................................23

III. Anayasa Hukukunda Yaklaşım Biçimleri ......................................................................... 25 A. Tarihî Yaklaşım ............................................................................................................ 25 B. Felsefî Yaklaşım ........................................................................................................... 25 C. Sosyolojik Yaklaşım ..................................................................................................... 25 D. Hukukî Yaklaşım .......................................................................................................... 26 Sonuç: Münhasıran Hukukî Yaklaşım yahut Anayasa Hukukunun “Saf” Teorisi........ 27 IV. Anayasa Hukuku ile Siyasal Bilim, Siyasal Felselfe ve Siyasal Tarih Arasındaki Đlişki .. 28 A. Anayasa Hukuku - Siyasal Bilim .......................................................................................... 28 B. Anayasa Hukuku - Siyasal Felsefe........................................................................................ 30 B. Anayasa Hukuku - Siyasal Tarih........................................................................................... 30

V. Anayasa Hukuku ile Hukukun Diğer Dalları Arasındaki Đlişkiler...................................... 31 Hukukun Diğer Dallarının Anayasallaşması...................................................................... 33 Vı. Anayasa Hukukunun Tarihsel Gelişimi ............................................................................ 34 A. Fransa'da ....................................................................................................................... 34 1. Birinci Dönem: Anayasa Hukukunun Klasik Teorisi.................................................................35 2. Đkinci Dönem: Anayasa Hukukunda Siyasal Bilim Yaklaşımı ..................................................37 3. Üçüncü Dönem: Yeni Anayasa Hukuku....................................................................................38

B. Türkiye’de..................................................................................................................... 41 VII. Niçin Anayasa Hukukunu Öğrenmek Gerekli? ............................................................... 44

VI

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Bölüm 3 ANAYASA KAVRAMI I. Anayasa Kavramının Tanımı ............................................................................................... 47 A. Anayasa, Hukuk Kurallarından Oluşur ......................................................................... 47 B. Anayasa, Anayasal Nitelikteki Hukuk Kurallarından Oluşur........................................ 49 1. Maddî Kriter: Maddî Anlamda Anayasa Tanımı ...................................................... 49 2. Şeklî Kriter: Şeklî Anlamda Anayasa Tanımı .......................................................... 49 3. Hangisi Doğru? ........................................................................................................ 50 II. Anayasa Türleri .................................................................................................................. 52 A. Yazılı Anayasa–Yazısız Anayasa Ayrımı ..................................................................... 52 1. Yazılı Anayasa ..........................................................................................................................52 2. Yazısız Anayasa (Teamülî Anayasa).........................................................................................52

B. Yumuşak Anayasa - Katı Anayasa Ayrımı.................................................................... 58 1. Yumuşak Anayasa.....................................................................................................................59 2. Katı Anayasa .............................................................................................................................59

III. Anayasaların Đçerikleri ...................................................................................................... 63 A. Başlangıç....................................................................................................................... 64 B. Temel Đlkeler (Genel hükümler).................................................................................... 65 C. Temel Hak ve Hürriyetler ............................................................................................. 67 E. Devletin Temel Organları.............................................................................................. 68 F. Diğer Hükümler............................................................................................................. 68 G. Anayasanın Değiştirilmesi ............................................................................................ 69 IV. Anayasacılık Hareketleri................................................................................................... 69 V. Bazı Ek Kavram ve Sorunlar.............................................................................................. 73 A. Anayasaüstülük Sorunu ................................................................................................ 74 B. Anayasa Normları Arasında Hiyerarşi Sorunu.............................................................. 75 C. Uluslararası Hukuk Normlarının Anayasaüstülüğü sorunu ........................................... 76 D. Anayasanın Ruhu Sorunu.............................................................................................. 79 E. Anayasal Teamüllerin Geçerliliği Sorunu ..................................................................... 79 1. Anayasal Teamüllerin Tanımı ...................................................................................................80 2. Anayasal Teamüllerin Hukukî Değeri Sorunu...........................................................................81 a) Yazısız Anayasa Sisteminde Teamülün Hukukî Değeri Sorunu ..........................................81 b) Yazılı Anayasa Sisteminde Anayasal Teamüllerin Hukukî Değeri Sorunu .........................81

Bölüm 4 YORUM I. Yorumun Tanımı ................................................................................................................. 84 II. Yorum Yöntemleri ............................................................................................................. 87 A. Lafzî Yorum (Deyimsel Yorum, Gramatikal Yorum) Yöntemi ................................... 87 B. Tarihî Yorum Yöntemi.................................................................................................. 87 C. Sistematik Yorum Yöntemi........................................................................................... 88 D. Teleolojik (Gaî, Amaçsal, Fonksiyonel) Yorum Yöntemi ............................................ 89 III. Yorumda Kullanılan Çeşitli Mantık Kuralları................................................................... 90 A. Kıyas (Argumentum a simili) ........................................................................................ 90 B. Aksiyle Kanıt (Mefhum-u Muhalefet, Argumentum a contrario) ................................. 91 C. Evleviyet (Öncelik, Argumentum a fortiori) ................................................................. 92 IV. Çeşitli Yorum Đlkeleri ....................................................................................................... 93 1. Interpretatio cessat in claris (Açıklık Durumunda Yorum Yapılmaz) .......................... 93 2. A verbis legis non est recedendum (Kanunun Sözünden Uzaklaşılmamalıdır) ............. 93 3. Yorum Yoluyla Đstisna Üretilemez ................................................................................ 94 4. Exceptiones sunt strictissimae interpretationis (Đstisnalar Dar Yorumlanır) ................ 95 5. Anayasal Organların Yetkisiz Olması Asıl, Yetkili Olmaları ise Đstisnadır ................... 95 6. Potestas stricte interpretatur (Yetkiler Dar Yorumlanır) .............................................. 97

ĐÇĐNDEKĐLER

VII

7. Yetki Dar, Hürriyet Geniş Yorumlanır .......................................................................... 97 8. Hürriyet Asıl, Sınırlama Đstisnadır; Hürriyet Geniş, Sınırlama Dar Yorumlanır............ 98 9. Sayılmış Yetkiler Dar, Bakiye Yetkiler Geniş Yoruma Tâbi Tutulur ............................ 98 10. Abrogata lege abrogante non reviviscit lex abrogata (Đlga Eden Kanunu Đlga Etmek, Đlga Edilmiş Kanuna Hayat Vermez)......................................................... 99

Bölüm 5 KURUCU ĐKTĐDAR: ANAYASALARIN YAPILMASI VE DEĞĐŞTĐRĐLMESĐ I. Genel Olarak...................................................................................................................... 102 II. Aslî Kurucu Đktidar: Anayasaların Yapılması .................................................................. 104 A. Aslî Kurucu Đktidarın Ortaya Çıkış Halleri ................................................................. 104 B. Aslî Kurucu Đktidarın Sahibi ....................................................................................... 105 C. Aslî Kurucu Đktidarın Özellikleri ................................................................................ 106 D. Aslî Kurucu Đktidarın Biçimleri: Anayasa Yapma Usûlleri ........................................ 106 1. Monarşik Usûller………107; a) Ferman….….107; b) Misak ..................... 108 2. Demokratik Usûller….109; a) Kurucu Meclis..110; b) Kurucu Referandum ... 112 III. Tali Kurucu Đktidar: Anayasaların Değiştirilmesi ........................................................... 114 A. Anayasa Değişikliği Kavramı ..................................................................................... 115 1. Anayasa Değişikliği Nedir?.....................................................................................................115 2. Anayasanın Bütünüyle Değiştirilmesi Anayasa Değişikliği midir? (Tali Kurucu Đktidar Anayasayı Bütünüyle Değiştirebilir mi?)...............................................................................115 3. Anayasa Değişikliğinin Metin Đtibarıyla Biçimleri..................................................................116

B. Anayasaların Değiştirilmesi Đhtiyacı (Tali Kurucu Đktidarın Gerekliliği).................... 117 C. Tali Kurucu Đktidarın Sahibi ....................................................................................... 117 D. Tali Kurucu Đktidarın Özellikleri ................................................................................ 117 E. Tali Kurucu Đktidarın Sınırları..................................................................................... 118 1. Maddî (Đçeriksel) Sınırlar ....................................................................................... 118 a) Çeşitleri (Maddî Sınırlara Örnekler) ................................................................. 118 b) Maddî Sınırlara Đlişkin Çeşitli Sorunlar ............................................................ 119 aa) Maddî Sınırların Bağlayıcılığı ve Müeyyidesi Meselesi ............................................119 bb) Değiştirme Yasakları Aşılabilir mi? ..........................................................................120 cc) Anayasa Değişikliği Usûlünü Düzenleyen Anayasa Maddesi, Anayasa Değişikliği Usûlüyle Değiştirilebilir mi?......................................................................................121 dd) Anayasada Öngörülenlerin Dışında Maddî Sınır Yoktur...........................................121

2. Zamansal Sınırlar ................................................................................................... 121 3. Biçimsel Sınırlar..................................................................................................... 122 F. Tali Kurucu Đktidarın Biçimleri: Anayasayı Değiştirme Usûlleri ................................ 122 1. Teklif Safhası……123;

2. Karar Safhası……..124;

3. Onay Safhası..............127

Anayasa Değişikliklerinin Yargısal Denetimi Sorunu................................................ 130 Tali Kurucu Đktidar Konusunda Sonuç ve Tanım ....................................................... 130 IV. Fonksiyonları Bakımından Aslî Kurucu Đktidar ile Tali Kurucu Đktidar Arasında Özdeşlik ... 130

Bölüm 6 DEVLET KAVRAMI I. “Devlet” Terimi ................................................................................................................. 133 II. Devlet Kavramının Tanımı............................................................................................... 133 III. Devletlerin Kurulması..................................................................................................... 136 IV. Devletlerin Sona Ermesi ................................................................................................. 137 V. Devletin Hukukî Kişiliği Đlkesi ........................................................................................ 137 A. Devlete Tüzel Kişilik Tanınmasının Tarihsel Sebebi.................................................. 138 B. Devlete Hukukî Kişilik Tanınmasından Kaynaklanan Sonuçlar ................................. 138

VIII

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI) 1. Siyasî Sonuç: Đktidarın Kişiselleşmesinin Önlenmesi..............................................................139 2. Hukukî Sonuçlar......................................................................................................................139

VI. Devletin Devamlılığı Đlkesi............................................................................................. 140 1. Uluslararası Andlaşmaların Devamlılığı Đlkesi ..............................................................................140 2. Hukukun Devamlılığı Đlkesi ..........................................................................................................141 3. Boçların Devamlılığı Đlkesi ...........................................................................................................141 4. Kamu Alacaklarının Devamlılığı Đlkesi .........................................................................................141

VII. Devletin Faaliyet Alanı.................................................................................................. 142 A. Liberal Görüş .............................................................................................................. 142 B. Müdahaleci Görüşler................................................................................................... 142 VIII. Devletin Kökeni Hakkında Teoriler ............................................................................. 143 A. Aile Teorisi ................................................................................................................. 143 B. Biyolojik Teori............................................................................................................ 145 C. Kuvvet ve Mücadele Teorisi ....................................................................................... 146 D. Ekonomik Teori: marksist Devlet Teorisi ................................................................... 148 E. Devletin Kaynağını Đnsan Aklına ve Đradesine Dayandıran Teori: Sosyal Sözleşme Teorisi 151 1. Thomas Hobbes…..151; 2. John Locke…..152; 3. Jean-Jacques Rousseau............153 4. Sosyal Sözleşme Teorilerinin Eleştirisi ...................................................................................154

Bölüm 7 DEVLETĐN UNSURLARI: MĐLLET, ÜLKE, EGEMENLĐK I. Devletin Beşerî Unsuru: Millet.......................................................................................... 155 A. Objektif Millet Anlayışı .............................................................................................. 156 B. Sübjektif Millet Anlayışı............................................................................................. 157 II. Devletin Toprak Unsuru: Ülke ......................................................................................... 159 III. Devletin Đktidar Unsuru: Egemenlik ............................................................................... 162 A. Egemenliğin Değişik Anlamları.................................................................................. 163 1. Dış Egemenlik: Devletlerin Bağımsızlığı Đlkesi ..................................................... 163 2. Đç Egemenlik .......................................................................................................... 164 B. Egemenliğin Sahibi Konusunda Teoriler .................................................................... 165 1. Teokratik Egemenlik Teorileri ............................................................................... 165 a) Doğaüstü Đlâhî Hukuk Doktrini......................................................................... 166 b) Providansiyel Đlâhî Hukuk Doktrini .................................................................. 166 2. Demokratik Egemenlik Teorileri............................................................................ 166 a) Millî Egemenlik Teorisi .................................................................................... 167 b) Halk Egemenliği Teorisi ................................................................................... 169 Demokratik Egemenlik Teorilerinin Eleştirisi............................................................ 171

Bölüm 8 DEVLET ŞEKĐLLERĐ I: MONARŞĐ VE CUMHURĐYET I. Monarşi.............................................................................................................................. 173 A. Saltanat Hakların Sınırlanmasına Göre Monarşi Çeşitleri........................................... 173 1. Mutlak Monarşi ...................................................................................................... 174 2. Meşrutî Monarşi ..................................................................................................... 174 B. Hükümdarın Tahta Geçiş Biçimine Göre Monarşi Çeşitleri........................................ 175 1. Đrsî Monarşiler ........................................................................................................ 175 2. Seçimli Monarşiler ................................................................................................. 179 II. Cumhuriyet....................................................................................................................... 180 A. Dar Anlamda Tanım: Cumhuriyet Monarşinin Tersidir............................................. 180 B. Geniş Anlamda Tanım: “Cumhuriyet = Demokrasi” .................................................. 181 C. Hangi Anlayış Doğru: Ampirik Veriler....................................................................... 181

ĐÇĐNDEKĐLER

IX

Bölüm 9 DEVLET ŞEKĐLLERĐ II: ÜNĐTER DEVLET-BĐLEŞĐK DEVLET I. Üniter Devlet ..................................................................................................................... 184 A. Tanım.......................................................................................................................... 184 1. Devletin Unsurlarında Teklik ................................................................................. 185 2. Devletin Organlarında ve Yetkilerinde Teklik ....................................................... 186 B. Üniter Devletin Đdarî Teşkilatı .................................................................................... 186 1. Üniter Devletin Merkezî Đdaresi: Başkent Teşkilâtı ve Taşra Teşkilâtı .................. 187 2. Üniter Devlette Yerel Yönetimler .......................................................................... 188 II. Bileşik Devlet................................................................................................................... 789 A. Devlet Birlikleri .......................................................................................................... 190 1. Şahsî Birlik............................................................................................................. 190 2. Hakikî Birlik........................................................................................................... 190 B. Devlet Toplulukları ..................................................................................................... 191 1. Konfederasyon ....................................................................................................... 191 2. Federasyon (Federal Devlet) .................................................................................. 193 a) Tanımı ...............................................................................................................................193 b) Federasyon - Konfederasyon Karşılaştırması ....................................................................194 c) Federal Devlet - Üniter Devlet Karşılaştırması..................................................................196

Bölüm 10 FEDERASYON (FEDERAL DEVLET) I. Genel Olarak...................................................................................................................... 198 II. Federasyonun Devlet Yapısı............................................................................................. 199 A. Federal Devlet............................................................................................................. 200 1. Federal Devletin Millet, Ülke ve Egemenlik Unsurları .......................................... 201 2. Federal Devletin Yasama, Yürütme ve Yargı Organları......................................... 201 B. Federe Devletler.......................................................................................................... 204 III. Federasyonun Hukuk Düzeni: Federal ve Federe Hukuk Düzenleri ve Bunların Arasındaki Đlişkiler........................................................................................................... 205 IV. Federal Devlet ile Federe Devletler Arasında Yetki Paylaşımı....................................... 206 A. Yetki Paylaşımı Yazılı ve Katı Bir Anayasayla Yapılmış Olmalıdır .......................... 207 Federalizmde Yetki Bölüşümü Usûlü......................................................................... 208 1. Federal Devletin Yetkilerini Sayma...................................................................................208 2. Federe Devletlerin Yetkilerini Sayma................................................................................208

B. Anayasanın Değiştirilmesine Federe Devletler de Katılmalıdır .................................. 209 C. Yetki Uyuşmazlıklarının Yargısal Çözüm Yolu Olmalıdır: Federal Yüksek Mahkemenin Gerekliliği ............................................................................................. 210 V. Federasyonların Kurulması (1. Birleşme, 2. Ayrılma Yoluyla)........................................ 211 VI. Korporatif Federalizm..................................................................................................... 212 VII. Federalizmin Değerlendirilmesi .................................................................................... 214 VIII. Bölgesel Devlet ............................................................................................................ 215 A. Bölgesel Devlet-Üniter Devlet Karşılaştırması ........................................................... 215 B. Bölgesel Devlet-Federasyon Karşılaştırması .............................................................. 215

Bölüm 11 HÜKÛMET SĐSTEMLERĐ I. Kuvvetler Ayrılığı Teorisi ................................................................................................. 217 A. Locke .......................................................................................................................... 218 B. Montesquieu................................................................................................................ 219 C. Kuvvetler Ayrılığı Teorisine Yöneltilen Eleştiriler..................................................... 221 Hükûmet Sistemlerinin Tasnifi................................................................................... 223

X

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

I. Kuvvetler Birliği Sistemleri............................................................................................... 223 A. Yürütme Organında Birleşme ..................................................................................... 223 1. Mutlak Monarşi ...................................................................................................... 223 2. Diktatörlük ............................................................................................................. 224 B. Yasama Organında Birleşme: Meclis Hükümeti ......................................................... 225 II. Kuvvetler Ayrılığı Sistemleri ........................................................................................... 230 A. Sert Kuvvetler Ayrılığı: Başkanlık Hükûmet Sistemi ................................................. 230 1. Aslî Özellikler ........................................................................................................ 231 2. Tali Özellikler ........................................................................................................ 233 3. Başkanlık Sisteminde Karşılıklı Etkileşim Araçları ............................................... 235 4. Değerlendirme: Başkanlık Sisteminin Güçlü ve Zayıf Yanları .............................. 238 5. Yarı-Başkanlık Sistemi........................................................................................... 241 B. Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı: Parlâmenter Hükûmet Sistemi ..................................... 242 1. Aslî Özellikler ........................................................................................................ 243 2. Tali Özellikler ........................................................................................................ 246 3. Parlâmenter Hükûmet Sistemlerinde Karşılıklı Etkileşim Araçları ........................ 247 4. Değerlendirme: Parlâmenter Sistemin Güçlü ve Zayıf Yanları .............................. 248 5. Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm ....................................................................... 255

Bölüm 12 DEMOKRASĐ KAVRAMI I. Demokrasi Teorileri........................................................................................................... 258 A. Normatif Demokrasi Teorisi ....................................................................................... 258 B. Ampirik Demokrasi Teorisi ........................................................................................ 259 II. Demokrasi Anlayışları...................................................................................................... 261 A. Çoğunlukçu Demokrasi Anlayışı ................................................................................ 263 B. Çoğulcu Demokrasi Anlayışı ...................................................................................... 264 III. Demokrasi Modelleri ...................................................................................................... 267 A. Çoğunlukçu Demokrasi Modeli (Westminster Modeli) .............................................. 268 B. Uzlaşmacı Demokrasi Modeli..................................................................................... 269

Bölüm 13 EGEMENLĐĞĐN KULLANILMASI BAKIMINDAN DEMOKRASĐ TĐPLERĐ DOĞRUDAN, TEMSĐLÎ VE YARI-DOĞRUDAN DEMOKRASĐ I. Doğrudan Demokrasi......................................................................................................... 273 A. Tanımı......................................................................................................................... 273 B. Örnekler ...................................................................................................................... 273 1. Eski Yunan: Ekklesia.............................................................................................. 273 2. Đsviçre: Landsgemeinde .......................................................................................... 274 C. Teorik Kökeni: Halk Egemenliği Teorisi ve Egemenliğin Devredilmezliği Kuramı .. 277 II. Temsilî Demokrasi ........................................................................................................... 278 A. Genel Olarak ............................................................................................................... 278 B. Temsil Kavramı........................................................................................................... 279 C. Emredici Vekâlet teorisi.............................................................................................. 281 D. Temsilî Vekâlet Teorisi............................................................................................... 284 III. Yarı-Doğrudan Demokrasi.............................................................................................. 289 A. Yarı-Doğrudan Demokrasinin Tanımı ........................................................................ 289 B. Yarı-Doğrudan Demokrasinin Araçları ....................................................................... 289 1. Referandum ............................................................................................................ 289

a) Yapılış Zamanı Bakımından..............................................................................................290 b) Bağlayıcılığı Bakımından..................................................................................................290 c) Başvuruluşu Bakımından...................................................................................................291 d) Konuları Bakımından ........................................................................................................292

ĐÇĐNDEKĐLER

XI

2. Halk Vetosu............................................................................................................ 293 3. Halk Teşebbüsü ...................................................................................................... 293 4. Temsilcilerin Azli................................................................................................... 294 C. Yarı-Doğrudan Demokrasinin Değerlendirilmesi ....................................................... 296 1. Yarı-Doğrudan Demokrasinin Lehine Olan Görüşler............................................. 296 2. Yarı-Doğrudan Demokrasinin Aleyhine Olan Görüşler ......................................... 296

Bölüm 14 SEÇĐMLER I. Oy Hakkı ........................................................................................................................... 298 A. Bazı Kavramlar ........................................................................................................... 299 B. Oy Hakkının Şartları ................................................................................................... 300 C. Oy Hakkının Đlkeleri ................................................................................................... 302 1. Genel Oy Đlkesi .......................................................................................................................302 Genel Oy Đlkesinin Tersi: Kısıtlı Oy......................................................................................303 2. Eşit Oy Đlkesi...........................................................................................................................305 Eşit Oyun Tersi: Çoğul Oy ....................................................................................................305 3. Tek Dereceli Seçim veya Doğrudan Oy Đlkesi.........................................................................306 4. Bireysel Oy Đlkesi....................................................................................................................307 5. Kişisel Oy Đlkesi ......................................................................................................................308 6. Gizli Oy Đlkesi .........................................................................................................................309 7. Mecburî Oy veya Đhtiyarî Oy Đlkeleri ......................................................................................310 8. Serbest Oy veya Seçimlerin Serbestliği Đlkesi .........................................................................312 9. Açık Sayım ve Döküm Đlkesi...................................................................................................312 10. Seçim Uyuşmazlıklarının Yargısal Çözümü Đlkesi ................................................................313 a) Seçim Uyuşmazlıklarının Siyasal Çözümü Sistemi ...........................................................313 b) Seçim Uyuşmazlıklarının Yargısal Çözümü Sistemi.........................................................314

II. Seçim Sistemleri............................................................................................................... 315 A. Çoğunluk Sistemi........................................................................................................ 316 1. Tek-Turlu Çoğunluk Sistemi .................................................................................. 316 a) Tek-Đsimli Tek-Turlu Çoğunluk Sistemi............................................................................316 b) Listeli Tek-Turlu Çoğunluk Sistemi..................................................................................317

2. Đki-Turlu Çoğunluk Sistemi.................................................................................... 318 a) Tek-Đsimli Đki-Turlu Çoğunluk Sistemi .............................................................................318 b) Listeli Đki-Turlu Çoğunluk Sistemi....................................................................................318

B. Nispî Temsil Sistemi ................................................................................................... 319 1. Ulusal Düzeyde Nispî Temsil................................................................................. 320 2. Seçim Çevresi Düzeyinde Nispî Temsil ................................................................. 321 a) En Büyük Artık Usûlü .......................................................................................................322 b) En Kuvvetli Ortalama Usûlü .............................................................................................322 c) Millî Bakiye (Ulusal Artık) Sistemi...................................................................................323 d) D’Hondt Usûlü..................................................................................................................323 - Nispî Temsil Sisteminde Liste Çeşitleri ....................................................................................324 - Nispî Temsil Sisteminde Seçim Barajları..................................................................................326

EK: Seçim Sistemlerinin Değerlendirilmesi .................................................................... 327

Bölüm 15 YASAMA I. Yasama Organı .................................................................................................................. 329 A. Genel Olarak ............................................................................................................... 329 B. Đngiltere’de Parlâmentonun Doğuşu ve Gelişmesi ...................................................... 330 C. Parlâmentoların Yapısı: Tek-Meclisi ve Đki-Meclisli Parlâmentolar ........................... 336 D. Parlâmento Üyeliği (Seçimi ve Hukukî Statüsü)......................................................... 340 E. Parlâmentoların Đç Yapısı ve Çalışma Düzeni ............................................................. 342

XII

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

II. Yasama Fonksiyonu ......................................................................................................... 345 A. Yasama Fonksiyonunun Tanımı ve Diğer Devlet Fonksiyonlarından Ayrılması........ 345 1. Maddî Kriter............................................................................................................................345 2. Organik Kriter .........................................................................................................................348

B. Yasama Đşlemleri......................................................................................................... 349 1. Yasama Đşleminin Tanımı....................................................................................... 350 2. Yasama Đşlemlerinin Türleri: Parlâmento Kararı ve Kanun.................................... 351 a) Parlâmento Kararları ......................................................................................... 353 b) Kanun................................................................................................................ 354 C. Yasama Fonksiyonunun Özellikleri ............................................................................ 356 1. Yasama Yetkisinin Genelliği...................................................................................................356 2. Yasama Yetkisinin Aslîliği......................................................................................................357 3. Yasama Yetkisinin Devredilmezliği........................................................................................358

D. Parlâmentoların Görev Ve Yetkileri ........................................................................... 358

Bölüm 16 YÜRÜTME I. Yürütme Organı................................................................................................................. 359 A. Başkanlık Sistemlerinde Yürütme Organı: Başkan ..................................................... 360 B. Parlâmenter Sistemlerde Yürütme Organı................................................................... 361 1. Devlet Başkanı ....................................................................................................... 361 a) Monarşilerde Devlet Başkanları: Krallar........................................................... 362 b) Cumhuriyetlerde Devlet Başkanları: Cumhurbaşkanları................................... 362 c) Devlet Başkanlarının Sorumluluğu ve Sorumsuzluğu....................................... 364 aa) Siyasal Sorumsuzluğu…364; bb) Cezaî Sorumluluğu ve Sorumsuzluğu...................364 cc) Hukukî Sorumluluğu .................................................................................................365

d) Devlet Başkanlarının Görev ve Yetkileri .......................................................... 366 e) Parlâmenter Sistemlerde Devlet Başkanının Yetkilerini Kullanabilmesinin Şartı: Karşı-Đmza Kuralı ................................................................................... 367 2. Hükümet................................................................................................................. 368 a) Bakanlar Kurulu ................................................................................................................368 b) Başbakan...........................................................................................................................369 c) Bakanlar ............................................................................................................................370

II. Yürütme Fonksiyonu........................................................................................................ 372 A. Yürütme Fonksiyonunun Tanımı ve Diğer Devlet Fonksiyonlarından Ayrılması....... 372 B. Yürütme Đşlemleri ....................................................................................................... 373 C. Yürütme Fonksiyonunun Özellikleri........................................................................... 374 1. Kanuna Dayanma: Yürütme Fonksiyonunun “Secundum Legem” Niteliği.............................374 2. Kanuna Aykırı Olmama: Yürütme Fonksiyonunun “Intra Legem” Niteliği ...........................375 3. Yürütme Fonksiyonunun Alanı ...............................................................................................375

D. Yürütme Organının Düzenleyici Đşlemleri .................................................................. 376

Bölüm 17 YARGI I. Yargı Fonksiyonu (Fonksiyonel Anlamda Yargı).............................................................. 378 A. Yargı Fonksiyonunun Tanımı ..................................................................................... 378 1. Yargı Fonksiyonunun Maddî Açıdan Tanımlanması (Maddî Kriter) ..................... 379 2. Yargı Fonksiyonunun Organik Açıdan Tanımlanması (Organik Kriter) ................ 381 3. Maddî ve Organik Kriterlerin Birlikte Kullanılması............................................... 381 B. Yargılama Yetkisi ....................................................................................................... 382 II. Yargı Organı (Organik Anlamda Yargı)........................................................................... 383 A. Yargı Organının Tanımı ve diğer devlet organlarından ayrılması............................... 383 1. Fonksiyonel (Đşlevsel) Açıdan Yargı Organı Tanımı.............................................. 383

ĐÇĐNDEKĐLER

XIII

2. Yapısal Açıdan Yargı Organının Tanımı................................................................ 384 Yargı Fonksiyonu ve Organının Tanımı Konusunda Sonuç ....................................... 386 B. Hâkim Kavramı........................................................................................................... 386 1. Hâkim Kavramının Tanımı......................................................................................................387 2. Hâkimlerin Bağımsızlığı .........................................................................................................388 3. Hâkimlik Teminatı ..................................................................................................................389 4. Hâkimlerin Atanması ve Özlük Đşleri ......................................................................................390 a) Birinci Sistem: Yürütme Organının Yetkili Olması...........................................................390 a) Đkinci Sistem: Hakimler Yüksek Kurulu Kurulması ..........................................................391

Bölüm 18 TEMEL HAK VE HÜRRĐYETLER I. Kavramlar .......................................................................................................................... 393 II. Hürriyetçi (Liberal) Anlayış: “Hürriyet Asıldır” .............................................................. 395 III. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınıflandırılması................................................................. 396 A. Jellinek’in Sınıflandırması .......................................................................................... 397 B. Ortaya Çıkış Sıralarına Göre Tasnif ............................................................................ 397 C. Diğer Tasnifler ............................................................................................................ 398 IV. Temel Hak ve Hürriyetlerin Anayasalarda Düzenlenmesi .............................................. 499 V. Temel Hak ve Hürriyetlerin Süjeleri ................................................................................ 400 VI. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kötüye Kullanılamaması ................................................... 402 VII. Temel Hak ve Hürriyetlerin Kullanılmasında Sistemler................................................ 402 VIII. Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlanması .................................................................... 403 A. Olağan Dönemlerde Temel Hak ve Hürriyetlerin sınırlandırılması Sistemi................ 404

1. Sınırlama, Yasama Organı Tarafından Kanunla Yapılmalıdır. ................................................404 2. Sınırlama Belli Sebeplere Dayanmalıdır .................................................................................404 3. Sınırlamada Ölçülülük Đlkesine Uyulmalıdır ...........................................................................404 4. Sınırlama, Anayasanın Sözüne Aykırı Olmamalıdır................................................................406 5. Ek Şartlar.................................................................................................................................406

B. Olağanüstü Hal rejimlerinde Temel Hak ve Hürriyetlerin Sınırlandırılması............... 406 IX. Temel Hak ve Hürriyetlerin Korunması ......................................................................... 412 A. Đç Koruma ................................................................................................................... 412 B. Uluslararası Koruma ................................................................................................... 414 1. Birleşmiş Milletler Çerçevesinde Đnsan Haklarının Korunması ............................. 414 2. Avrupa Konseyi Çerçevesinde Đnsan Haklarının Korunması: Avrupa Đnsan Hakları Sözleşmesi ve Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi..................................... 415 a) Sözleşmenin Kapsamı (Koruduğu Haklar) ........................................................................415 b) AĐHS’nin Kurduğu Organ: Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi..........................................415 c) Koruma Usûlü ...................................................................................................................417 d) Bireysel Başvuruların Đncelenmesi Usûlü..........................................................................418 e) AĐHM Kararları.................................................................................................................420

Bölüm 19 KANUNLARIN ANAYASAYA UYGUNLUK DENETĐMĐ: ANAYASA YARGISI I. Genel Olarak...................................................................................................................... 422 A. Anayasa Yargısı ve Anayasa Mahkemesi Kavramları ................................................ 422 B. Anayasa Yargısının Varlık Nedeni.............................................................................. 423 C. Anayasa Yargısının Ön Koşulları: Yazılı ve Katı Anayasa......................................... 424 D. Anayasa Yargısının Varlık Koşulu: Anayasa Tarafından Öngörülmesi...................... 425 E. Anayasa Yargısının Tarihsel olarak Ortaya Çıkışı ...................................................... 428 II. Anayasa Mahkemelerinin Yapıları (Üyelerin Sayısı, Görev süresi ve Seçilmeleri) ......... 429 III. Anayasa Yargısı Modelleri ............................................................................................. 430 A. Genel Mahkeme Sistemi: Amerikan Modeli............................................................... 432

XIV

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

B. Özel Mahkeme Sistemi: Avrupa Modeli..................................................................... 438 IV. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Türleri ..................................................................... 441 A. A Priori Denetim (Önleyici Denetim)......................................................................... 441 B. A Posteriori Denetim (Düzeltici Denetim).................................................................. 442 V. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Yolları ...................................................................... 443 A. Soyut Norm Denetimi (Đptal Davası) .......................................................................... 443 B. Somut Norm Denetimi (Đtiraz Yolu) ........................................................................... 444 C. Anayasa Yargısında Bireysel Başvuru (Anayasa Şikayeti) ......................................... 445 VI. Anayasa Mahkemelerinin Görev ve Yetkileri................................................................. 446 A. Temel Görev ve Yetki: Bazı Normların Anayasaya Uygunluğunu Denetlemek......... 447 B. Anayasa Mahkemelerinin Ek Görev ve Yetkileri........................................................ 447 VII. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Konusu: Anayasa Mahkemelerinin Denetimine Tabi Olan Norm Ve Đşlemler ........................................................................ 447 A. Anayasa Değişiklikleri, Anayasa Mahkemeleri Tarafından Denetlenebilir mi?............................448 B. Kanunlar .......................................................................................................................................451 C. Milletlerarası Antlaşmalar ............................................................................................................452 D. Kanun Hükmünde Kararnameler ..................................................................................................452 E. Parlâmento Đçtüzükleri ..................................................................................................................452 F. Parlâmento Kararları .....................................................................................................................453 G. Devlet Başkanı Kararları ..............................................................................................................453 H. Đdari Đşlemler ................................................................................................................................453 I. Federal Devletlerde Federe Devletlerin Đşlemleri...........................................................................454 VIII. Anayasaya Uygunluk Denetiminin Ölçüsü: Anayasa Yargısında Ölçü Normlar Sorunu..... 454

A. Ölçü Norm Anayasadır ............................................................................................... 454 B. Anayasanın Göndermede Bulunduğu Normlar ........................................................... 455 C. “Ara Normlar” Ölçü Norm Olabilir mi? ..................................................................... 456 IX. Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Yargısal Denetiminin Kapsamı ......................... 456 A. Şekil Bakımından Denetim ......................................................................................... 457 B. Esas Bakımından Denetim .......................................................................................... 457 1. Sebep Unsuru…..458;

2. Amaç Unsuru….458;

3. Konu Unsuru .....................460

X. Anayasa Mahkemelerinin Yargılama Usûlleri ................................................................. 463 A. Davanın Açılması ....................................................................................................... 463 1. Dava Açma Yetkisi…..463;

2. Dava Açma Süresi…..464;

3. Dava Dilekçesi............464

B. Davanın Görüşülmesi.................................................................................................. 465 1. Görüşme Đçin Hazırlık .............................................................................................................465 2. Mahkemenin Toplanması ........................................................................................................465 3. Görüşme (Müzakere), Oylama ve Karar Yetersayıları ............................................................466

C. Kararların Yazılması ................................................................................................... 467 D. Kararların Çeşitleri ..................................................................................................... 468 1. Ret Kararı................................................................................................................................469 2. Đptal Kararı ..............................................................................................................................469

E. Kararların Yayınlanması ............................................................................................. 469 F. Kararların Kesinleşmesi .............................................................................................. 469 XI. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Yürürlüğe Girmesi ve Sonuçları .............................. 471 A. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Yürürlüğe Girmesi (Kararların Zaman Bakımından Etkisi) ..................................................................................................... 470 1. Geçmişe Etkili Olarak Yürürlüğe Girme .................................................................................470 2. Geleceğe Etkili Olarak Yürürlüğe Girme ................................................................................470

B. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Sonuçları............................................................... 471 1. Amerikan Modeli Anayasa Yargısında....................................................................................471 2. Avrupa Modeli Anayasa Yargısında........................................................................................472

XII. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Bağlayıcılığı ............................................................ 473 Bibliyografya ........................................................................................................................ 477 Dizin ..................................................................................................................................... 487

ĐÇĐNDEKĐLER XV

KUTULAR KUTU 2.1: Anayasa Hukukçusu Siyaset Bilimciler .......................................................... 29 KUTU 2.2: “Anayasa Hukuku Geçer, Đdare Hukuku Baki Kalır” ............................................ 31 KUTU 2.3: Örnek Kararlar .................................. 32 KUTU 2.4: Fransız Anayasa Hukukunun Altın Çağı................................................................ 36 KUTU 3.1: Hukuk Kuralı Nedir?......................... 48 KUTU 3.2: Normlar Hiyerarşisi .......................... 51 KUTU 3.3: Đngiliz Anayasa Hukukunun Kaynakları........................................................55 KUTU 3.4: “Đsrail Anayasası” ............................. 57 KUTU 3.5: 1787 Abd Anayasasının Başlangıcı... 64 KUTU 3.6: Başlangıçlarda Dinî Đfadeler ............. 66 KUTU 3.7: Normatif Çeşme Olarak Anayasa..... 68 KUTU 3.8: Anayasacılık Dalgaları ..................... 71 KUTU 3.9: Üç Değişik Geçerlilik Anlayışı ........ 73 KUTU 3.10: Teamüllere Karşı Laferrière ............ 82 KUTU 3.11: Türk Hukuk Düzeninde Anayasal Teamül Olabilir Mi?....................................... 83 KUTU 4.1: “Hâkim Kanunun Ağzıdır”................ 85 KUTU 4.2: Textualism......................................... 87 KUTU 4.3: Original Intent .................................. 88 KUTU 4.4: Nemo Aliquam................................... 89 KUTU 4.5: Hakimlerin Normatif Đdeolojisi:........ 93 KUTU 4.6: Dürüst Yorum Đlkesi.......................... 94 KUTU 4.7: Hukuk Kuralları Arasında Çatışma Çözme Kuralları ............................................ 99 KUTU 4.8: Realist Yorum Teorisi ..................... 100 KUTU 4.9: Realist Yorum Teorisinin Dengeleyicisi: Mekanist Anayasa Anlayışı ............... 101 KUTU 5.1: Kurucu Đktidar - Kurulmuş Đktidar Ayrımının Doktrinal Kökeni ........................ 103 KUTU 5.2: Devrim ............................................ 104 KUTU 5.3: Hükûmet Darbesi ............................ 104 KUTU 5.4: Anayasayı Đlga ............................... 105 KUTU 5.5: Fransa’da 1814 Charte’ı ................. 108 KUTU 5.6: Kurucu Referandumdan Bir Sapma: Kurucu Plebisit............................................. 113 KUTU 5.7: Aslî Kurucu Đktidar Devamlı Bir Đktidar Mıdır? ............................................... 113 KUTU 5.8: Anlamın Yorum Yoluyla Değişmesi Anayasa Değişikliği Midir? ................. 115 KUTU 5.9: “Yeni Kuşaklar Teorisi” ................. 117 KUTU 5.10: Değiştirilemez Hükümler .............. 119 KUTU 5.11: Kanun Yapma Usûlünün, Anayasa Değişikliklerine Genel Hüküm Olarak Uygulanabilirliliği ........................................ 122 KUTU 5.12: Karar Yeter Sayısı, Neyin Üzerinden Hesaplanacaktır?.................................... 126 KUTU 6.1: Polis, Civitas, Res Publica, vs......... 133 KUTU 6.2 : L’etat, C’est Moi ............................ 137 KUTU 6.3: Burdeau........................................... 139 KUTU 6.4: Je m'en vais, mais l'Etat .................. 140 KUTU 6.5: Andlaşmaların Devamlılığı Đlkesi.... 141 KUTU 6.6: Hukukun Devamlılığı Đlkesi ........... 141 KUTU 6.7: Borçların Devamlılığı Đlkesi............ 141

KUTU 6.8: Materyalizm ....................................148 KUTU 6.9: Diyalektik........................................149 KUTU 7.1: Vatandaşlık......................................158 KUTU 7.2: Vatandaşın Sadakat ve Devletin Koruma Borcu ..............................................159 KUTU 7.3: Milliyetler Prensibi..........................159 KUTU 7.4: Self-Determinasyon Hakkı ..............159 KUTU 7.5: Çingeneler .......................................160 KUTU 7.6: Devletin Ülkesinin Bütünlüğü Đlkesi161 KUTU 7.7: Egemenliğin Tekliği Đlkesi ..............165 KUTU 7.8: Egemenliğin Bölünmezliği Đlkesi ....165 KUTU 7.9: Egemenliğin Devredilmezliği Đlkesi 165 KUTU 8.1: Monarşi, Krallık, Hükümdar, vs. .....173 KUTU 8.2: Đlk Kralın Hakkı...............................178 KUTU 8.3: Niyabet ............................................178 KUTU 8.4: Monarşilerin Değeri.........................179 KUTU 8.5: “Cumhuriyet”, “Res Publica” .......180 KUTU 9.1: Resmî Dil ........................................185 KUTU 9.2: Fransa’da 25 Mart 1852 Tarihli Kararnamenin Gerekçesi ..................................187 KUTU 9.3: Auguste Vivien................................187 KUTU 9.4: Odilon Barrot...................................188 KUTU 9.5: Avrupa Birliği: Konfederasyon mu, Federasyon mu?............................................192 KUTU 10.1: Federal Devletler ...........................199 KUTU 10.2: Federasyonda Vatandaşlık .............201 KUTU 10.3: Federal Hukukun Doğrudan Uygulanabilirliği...........................................206 KUTU 10.4: Münhasır Yetkiler-Ortak Yetkiler..209 KUTU 10.5: Belçika...........................................211 KUTU 10.6: Federalizmin Nedenleri .................212 KUTU 10.7: Kanada/Québec ............................214 KUTU 11.1: Partes Potentiales Summi Đmperii .219 KUTU 11.2: Yasama Kuvvetinin Zayıflaması....222 KUTU 11.3: Loysel ...........................................224 KUTU 11.4: SSCB, Meclis Hükümeti Sistemi Miydi? ..........................................................230 KUTU 11.5: Impeachment Örnekleri .................236 KUTU 11.6: Başkanlık Sisteminin Prototipi: Amerika Birleşik Devletleri ..........................237 KUTU 11.7: Parlâmenter Sistemlerde Bakanlar Kuruluna Hâkim Olan Đlkeler .......................244 KUTU 11.8: Parlâmenter Sistemin Ortaya Çıkışı: Đngiltere .............................................251 KUTU 11.9: Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Araçlarından Örnekler I........................256 KUTU 11.10: Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm Araçlarından Örnekler II ......................257 KUTU 12.1: Terminoloji....................................262 KUTU 12.2: Militan Demokrasi Anlayışı...........266 KUTU 12.3: Klasik Demokrasi – Marksist Demokrasi Anlayışları .................................267 KUTU 12.4: Seçim, Nüfus Sayımı Mı?..............270 KUTU 13.1: Atina’da Ekklesia ..........................274 KUTU 13.2: New England: Town Meeting ........276 KUTU 13.3: Türkiye’de Doğrudan Demokrasi Var Mı? “Köy Derneği”................................276

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI) KUTU 13.4: Đnternet, Doğrudan Demokrasiyi Mümkün Kılabilir Mi? ................................. 277 KUTU 13.5: “Temsilci”-“Görevli” Ayrımı........ 280 KUTU 13.6: Referandumdan Bir Sapma: Plebisit 292 KUTU 14.1: Seçme Hakkına Sahip Olup Da Oy Kullanamayacak Olanlar .............................. 302 KUTU 14.2: Oy Vermenin Niteliği.................... 311 KUTU 14.3: Seçimlerin Yönetimi Değil, Sadece Denetimi Yargı Organlarına Verilmelidir..... 314 KUTU 14.4: “Gerrymandering” ....................... 315 KUTU 14.5: Nispî Temsilin Diğer Formülleri ... 324 KUTU 14.6: Karma Seçim Sistemleri................ 326 KUTU 15.1: Birinci ve Đkinci Meclislerin Đsimleri ......................................................... 337 KUTU 15.2: Benjamin Franklin......................... 339 KUTU 15.3: Ödemeler....................................... 342 KUTU 16.1: Bakanlar Kurulu Üyesi Olmayan Bakanlar ....................................................... 371 KUTU 16.2: ABD’de Başkanın Düzenleme Yetkisi.......................................................... 377 KUTU 18.1: Çeşitli Kavramlar .......................... 395 KUTU 18.2: Tabiî Hak Doktrini ........................ 396 KUTU 18.3: Hürriyetlerin Bütünlüğü ............... 398 KUTU 18.4: Temel Hak ve Hürriyetlerin Arasında Hiyerarşi Var Mıdır?........................... 398 KUTU 18.5: “Đsimsiz Hürriyetler”..................... 400 KUTU 18.6: Marksist Özgürlük Anlayışı: ......... 401 KUTU 18.7: Ölçülülük Đlkesi............................. 406

XVI

KUTU 18.8: Temel Hak Ve Hürriyetler Yabancılar Đçin Sınırlandırılması. ...........................407 KUTU 18.9: THH'lerin “Sınırlılığı” ...................407 KUTU 18.10: Zaruret Hâli Teorisi .................... 409 KUTU 18.11: “Đstisnaî Hal Rejimleri” ..............410 KUTU 18.12: Ombudsmana Başvurma Yoluyla THH'lerin Korunması ..................................416 KUTU 18.13: Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi Başvuru Adresi .............................................417 KUTU 18.14: Sayılarla AĐHM ...........................420 KUTU 18.15: Hükümet Dışı Kuruluşlar.............420 KUTU 19.1: Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Siyasal Denetimi ................................422 KUTU 19.2: Anayasa Yargısının Meşruluğu Sorunu ..........................................................423 KUTU 19.3: Dr. Bonham Davası [1610]............424 KUTU 19.4: Hazine V. Kurt Davası...................427 KUTU 19.5: Stare Decisis..................................433 KUTU 19.6: Marbury V. Madison Kararı ..........435 KUTU 19.7: “Anayasallık Bloğu” Kavramı .......455 KUTU 19.8: Düzenlememe Đptal Nedeni Midir? 461 KUTU 19.9: Eksik Düzenleme Đptal Nedeni Midir? ...........................................................461 KUTU 19.10: Kanunların Anayasa Uygunluğu Karinesi ........................................................462 KUTU 19.11: “Ratio Decidendi - Obiter Dictum” Ayrımı............................................467 KUTU 19.12: Anayasa Mahkemeleri Yürürlüğü Durdurma Kararı Verebilir Mi? ...................477

ŞEMALAR ŞEMA 2.1: Anayasa Hukukunun Konusu ........... 22 ŞEMA 2.2: Anayasa Hukuku Kısımları .............. 24 ŞEMA 5.1: Devlet Đktidarları ............................. 103 ŞEMA 5.2: Anayasa Yapma Usûlleri................. 107 ŞEMA 5.3: Anayasa Değişikliği Usulü ............. 129 ŞEMA 6.1: Devletin Hukukî Kişiliği Đlkesi........ 138 ŞEMA 7.1: Egemenlik ...................................... 163 ŞEMA 7.2: Egemenlik Teorileri......................... 165 ŞEMA 8.1: Monarşi Çeşitleri ............................ 173 ŞEMA 9.1: Devlet Şekilleri ............................... 188 ŞEMA 9.2: Üniter Devletin Đdarî Teşkilatı......... 187 ŞEMA 11.1: Kuvvetler Birliği ve Ayrılığına Göre Hükûmet Sistemleri ............................. 223

ŞEMA 13.1:Egemenliğin Kullanılması Bakımından Demokrasi Tipleri ............................272 ŞEMA 13.2: Referandum Çeşitleri.....................290 ŞEMA 14.1: Oy Hakkı .......................................299 ŞEMA 14.2: Seçim Sistemleri............................316 ŞEMA 14.3: Seçim Sistemlerinin Değerlendirilmesi...........................................................327 ŞEMA 16.1: Yürütme Organının Yapısı ...........360 ŞEMA 16.2: Devlet Başkanlarının Sorumluluğu..364 ŞEMA 18.1: Temel Hak Ve Hürriyetlerin Sınırlandırması Şartları ....................................411 ŞEMA 18.2: Temel Hak Ve Hürriyetlerin Korunması Yolları .............................................412

TABLOLAR TABLO 5.1: Aslî Kurucu Đktidar–Tali Kurucu Đktidar Karşılaştırması ................................. 130 TABLO 7.1: Milli Egemenlik ve Halk Egemenliği Teorileri Sonuçları Arasındaki Farklar .... 171 TABLO 7.1: Kralların Listesi ............................ 175 TABLO 9.1: Federasyon - Konfederasyon Karşılaştırması.............................................. 196 TABLO 9.2: Federal Devlet - Üniter Devlet Karşılaştırması ............................................. 197 TABLO 11.1: Başkanlık Sistemi-Parlâmenter Sistem Karşılaştırması .................................. 224

TABLO 11.2: Avrupa Parlâmenter Demokrasilerinde Hükûmetlerin Ortalama Ömrü........249 TABLO 11.3: Değerlendirme: Başkanlık ve Parlâmenter Sistemin Güçlü ve Zayıf Yanları...... 251 TABLO 16.1: Cumhurbaşkanlarının Statüleri .. 363 TABLO 19.1: Anayasa Mahkemesi Üyelerinin Seçim Şekilleri............................................ 431 TABLO 19.2: Amerikan ve Avrupa Modelleri Arasında Karşılaştırma ...................................44

Bölüm 1 ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI *

Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları: Ders Kitabı, Bursa, Ekin, 2010 (www.anayasa.gen.tr/ahge-dk.pdf). © K. Gözler. Bütün hakları saklıdır. Đzinsiz başka sitelere konulamaz, hangi suretle olursa olsun çoğaltılamaz.

“Anayasa hukukunun bilgi kaynakları”1 anayasa hukuku kurallarının bulunacağı yerleri ve bunların kapsamları hakkında bilgi edinilecek belgeleri ifade eder. Anayasa hukukunun başlıca bilgi kaynakları şunlardır: I. ANAYASALAR Şüphesiz anayasa hukukunun bilgi kaynakları arasında en önemlisi anayasalardır. Doğal olarak bir anayasal meseleyle karşılaşıldığında yapılması gereken ilk şey, o konuda anayasada bir kural olup olmadığına bakmaktır. A. TÜRK ANAYASALARI Türk anayasalarının bilgi kaynakları resmî kaynaklar ve özel kaynaklar olarak iki gruba ayrılabilir. 1. Resmî Kaynaklar.- Resmî kaynaklar arasında Düstur ve TBMM Tutanak Dergisi ve Resmî Gazete yer alır. Bunların en önemlisi Resmî Gazetedir. Resmî Gazete, Başbakanlık Mevzuatı Geliştirme ve Yayın Genel Müdürlüğü tarafından Ankara’da yayımlanmaktadır. Gazete bayilerinde satılmaz. Resmî Gazete kural olarak günlüktür; ancak bazen acele yayınlanması lazım gelen bir metin için aynı gün ikinci bir sayı daha çıkarılır. Buna “mükerrer sayı” denir. Resmî Gazetenin 27 Haziran 2000 tarihinden bu yana olan sayılarına ücretsiz olarak http://rega.basbakanlik.gov.tr adresinden ulaşılabilmektedir. 2. Özel Kaynaklar: Anayasa Derlemeleri.- Resmî kaynakların dışında birçok özel kişinin yaptığı anayasa derlemeleri de vardır. Bunların içinde en önemli ikisi şunlardır: a) Suna Kili ve Şeref Gözübüyük, Türk Anayasa Metinleri, Ankara, Türkiye Đş Bankası Kültür Yayınları, Üçüncü Baskı, 2006, 390 s. (Bu derleme 1808’den bu yana bütün Türk anayasalarını ve anayasal belgelerini içermektedir). * Bu bölüm Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, Bursa, Ekin, 2010, s.1-24’ten

özetlenmiştir. 1. Genel olarak hukukun bilgi kaynakları konusunda bkz.: Yaşar Karayalçın ve Aynur Yongalık, Hukukda Öğretim-Kaynaklar-Metod: Problem Çözme, Ankara, BTHAE Yayınları, Yedinci Baskı, 2008, s.82 vd.

2

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

b) Server Tanilli, Anayasalar ve Siyasal Belgeler, Đstanbul, Cem Yayınevi, 1976, 670 s. (Bu derleme 1808’den bu yana bütün Türk anayasalarını [1982 Anayasası hariç] ve anayasal belgelerini ve keza bazı yabancı anayasaları içermektedir).

Đnternette Anayasalar.- Türk anayasa metinlerine internet üzerinden pek çok adresten ulaşılabilir. Örneğin 1808 Sened-i Đttifakından günümüze anayasa ve anayasal belgelere www.anayasa.gen.tr’den ulaşılabilmektedir. 1982 anayasasının metnine ise çeşitli sitelerden ulaşılabilir. Resmî metne, “Mevzuat Bilgi Sistemi”nden (www.mevzuat.gov.tr) ulaşılabilmektedir. 1982 Anayasası metnine TBMM’nin internet sitesinden (www.tbmm.gov.tr/anayasa.htm) de ulaşılabilmektedir. B. YABANCI ANAYASALAR Türkçe.- Maalesef Dünya anayasalarının Türkçe olarak derlendiği yeni tarihli bir kaynak yoktur. Bununla birlikte, bazı ülkelerin Anayasalarını içeren şu iki eski derleme vardır: 1. Server Tanilli, Anayasalar ve Siyasal Belgeler, Đstanbul, Cem Yayınları, 1976, 668 s. (Bu kaynakta A.B.D., Fransa, Đtalya, Almanya, Đsviçre, SSCB, Çin, Cezayir Anayasalarını bulabilirsiniz. Ancak 1976 tarihli olan bu kaynaktaki Anayasalardan bazıları yürürlükten kalkmış, diğerlerinde de önemli değişiklikler yapılmıştır). 2. Yaşar Gürbüz, Anayasalar, Đstanbul, Filiz Kitabevi, 1981, 493 s. (Bu kaynakta A.B.D., Almanya, Fransa, Đtalya, Çin, SSCB, Çin, Yugoslavya Federal Sosyalist Cumhuriyeti, Cezayir ve Kolombiya Anayasalarını bulabilirsiniz. Ancak 1981 tarihli olan bu kaynaktaki Anayasalardan bazıları yürürlükten kalkmış, diğerlerinde de önemli değişiklikler yapılmıştır). 3. Abdurrahman Eren ve Alesker Aleskerli (der.), Yeni Anayasalar: Bağımsız Devletler Topluluğu ve Baltık Cumhuriyetleri, Ankara, TĐKA Yayınları, 2005, 715 s. (Onbeş devletin anayasası var). 4. Hasan Tunç (der.), Türkiye’ye Komşu Devletlerin Anayasaları, Ankara, Asil Yayın, 2008, 315 s.) (Dokuz devletin anayasası var).

Yabancı Dilde.- Dünya anayasalarının tamamına Đngilizce olarak şu iki kaynaktan ulaşmak mümkündür: 1. Amos J. Peaslee, Constitutions of Nations, The Hague, Martinus Nijhoff, Dorothy Peaslee Xydis Tarafından Hazırlanan Üçüncü Baskı, (Cilt I: “Africa”, 1965; Cilt II: “Asia, Australia and Oceana”, 1966; Cilt III: “Europe”, 1968; Cilt IV: “Americas”, 1970).

2. Rainer Grote ve Rudiger Wolfrum (Ed.), (Editor Emeritus: Gisbert H. Flanz), Constitutions of the Countries of the World, New York, Oceana Publications, OUP, 1971’den Beri Devamlı Gözden Geçirilen ve Güncelleştirilen, Değişir Yapraklı Yayın, 20 Cilt. ISBN: 978-0-379-00467-0 (www.oup.com).

Đnternette Yabancı Anayasalar.- Đnternet sayesinde yabancı anayasaların son metinlerine ulaşma sorunu artık ortadan kalkmıştır. Đnternetten her ülkenin anayasasının Đngilizce veya bu anayasanın orijinal dilindeki metnine kolayca ulaşılabilmektedir. Aşağıdaki sitelerden değişik ülkelerin anayasalarının Đngilizce metinlerine ulaşılabilir:

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

3

1. ICL: International Constitutional Law (A. Tschentscher): www.servat.unibe. h/cl/index.html 2. “Constitution Finder” (John Paul Jones, The T.C. Williams School of Law, University of Richmond): http://confinder.richmond.edu/ 3. CODICES: http://codices.coe.int (CODICES > Constitutions > English) (Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu tarafından hazırlanan bu veritabanından Avrupa Konseyi üye ülkelerinin anayasa metinlerinin Đngilizce veya Fransızca çevirilerine ulaşılabilmektedir.) 4. Constitution Society - National Constitutions: www.constitution.org/cons/ natlcons.htm 5. Constitutions of Countries of the World (Editors: Rainer Grote ve Rudiger Wolfrum; Editor Emeritus: G.H. Flanz, Ed., Oceana Law): www.oceanalaw.com; www.oup.com/online/us/law/ oceanalaw/#ccwo (188 devletin anayasasını içermektedir. Ücretlidir).

II. ANAYASA MAHKEMELERĐ KARARLARI Anayasa hukukunun bilgi kaynaklarının ikincisi anayasa mahkemeleri kararlarıdır. Bir anayasal mesele hakkında, ilgili ülkenin anayasasında kural yoksa, o konuda o ülkenin anayasa mahkemesinin kararlarına bakmak gerekir. Çeşitli ülkelerin anayasa mahkemesi kararlarını bulmak için o ülkenin anayasa mahkemesinin web sitesine bakmak en uygun çözümdür. Çeşitli ülkelerin anayasa mahkemelerinin web sitelerinin linklerine Avrupa Konseyi Venedik Komisyonunun sitesinden ulaşılabilir (www.venice.coe.int/site/ dynamics/N_court_links_ef.asp?L=E). CODICES.- Avrupa Konseyine üye devletlerin ve keza Amerika, Afrika, ve Asya’daki bazı devletlerin Anayasa Mahkemelerinin ve Anayasa Mahkemesiyle eşdeğerdeki mahkemelerin verdiği önemli kararların Đngilizce tam veya özet çevirilerine Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu tarafından hazırlanan CODICES (www.codices.coe.int/NXT/gateway.dll?f=templates&fn=default.htm) veritabanından ulaşılabilmektedir (Özet Çeviriler: CODICES > Precis / Decisions abregees. Tam Metin Çeviriler: CODICES > Full texts - Textes integraux).

Frankofon Ülkeler Anayasa Mahkemesi Kararları.- Fransızcayı kullanan 41 ülkenin Anayasa Mahkemesinin kararlarına şu veritabanından ulaşılabilir: ACCPUF (Association des Cours constitutionnelles ayant en partage l’usage du français): www.accpuf.org. Çeşitli ülkelerin anayasa mahkemelerinin en önemli kararlarının Đngilizce özet çevirilere ve bu kararlarla ilgili yorum ve açıklamalara Đngilizce ola yazılmış bazı karşılaştırmalı anayasa hukuku kitaplarından ulaşmak mümkündür. Örneğin: Vicki C. Jackson ve Mark Tushnet, Comparative Constitutional Law, New York, Foundation Press, Đkinci Baskı, 2006, 1776 s. Norman Dorsen, Michel Rosenfeld, Andras Sajo ve Susanne Baer (Eds.), Comparative Constitutionalism; Cases and Materials, St. Paul, MN, Thomson-West, 2003, 1383 s. Michael Louis Corrado, Comparative Constitutional Review: Cases and Materials, Durham, NC, Carolina Academic Press, 2005, 243 s.

4

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

1. Türk Anayasa Mahkemesi Kararları.- Türk Anayasa Mahkemesi kararları Resmî Gazetede ve Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisinde bulunabilir. Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisinin ilk sayısı 1964 yılında yayınlanmıştır. 27’nci sayısından sonraki sayıların çoğunluğu iki cilde ayrılmıştır. En son olarak, içinde 2007 yılının kararlarının bulunduğu 44’üncü sayısı yayınlanmıştır. Bu Dergiye atıf genellikle şöyledir: Anayasa Mahkemesi, 18 Ocak 2007 Tarih ve E.2005/32, K.2007/3 Sayılı Karar, AMKD, Sayı 44, Cilt 1, s.377-500. Üniversite Kütüphanelerinde bu dergi genellikle bulunmaktadır. Anayasa Mahkemesinin 961-1987 yılları arasındaki kararları hakkında şu değişir yapraklı dört ciltlik derlemeyi de zikretmek gerekir: Mustafa S. Aykonu ve E. Aydın Özkul (Haz.), Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1987 (4 Cilt). Türk Anayasa Mahkemesi kararlarına www.anayasa.gov.tr adresinde bulunan Anayasa Mahkemesinin resmî internet sitesindeki “Kararlar Bilgi Bankası”ndan ulaşmak mümkündür. 2000 yılından sonra yayınlanan Anayasa Mahkemesi kararlarına Resmî Gazeteden (http://rega. basbakanlik.gov.tr) de ulaşılabilir. Anayasa Mahkemesi kararlarına “Kazancı Đçtihat Bilgi Bankası (www.kazanci.com)”ndan da ulaşılabilir ve bu kararlarda arama yapılabilir (Ücretlidir). Türk Anayasa Mahkemesinin belli başlı kararlarının Đngilizce özet çevirilerine Venedik Komisyonunun CODICES (www.codices.coe.int/) veritabanından (CODICES > Precis / Decisions abregees > English > Europe > Turkey) ulaşılabilmektedir. 2. Amerikan Federal Yüksek Mahkemesi Kararları.- Birleşik Devletler Yüksek Mahkemesi (Supreme Court of the United States; www.supremecourt.gov) kararları, Government Printing Office (Washington, D.C.) tarafından yayınlanan ve U.S. şeklinde kısaltılan United States Reports’ta bulunmaktadır. Bu kaynağa atıf usûlü şöyledir: 354 U.S. 298. Đlk rakam cilt Resim 1.1: United States Reports Ciltleri numarasına, son rakam ise sayfa numarasına (http://en.wikipedia.org/wiki/File:Unitedstatesreports.jpg) işaret eder. Amerikan Yüksek Mahkemesi kararlarına internet aracılığıyla şu adreslerden ulaşılabilir: www.supremecourt.gov/opinions/opinions.aspx; www. findlaw.com /casecode/supreme.html; www.law.cornell.edu/supct/

3. Fransız Anayasa Konseyi Kararları.- Fransız Anayasa Konseyi (Conseil constitutionnel) kararları Fransız Resmî Gazetesinde (Journal officiel) yayınlanmaktadır. Keza kararlar, Anayasa Konseyi tarafından yılda bir kez yayınlanan Recueil des décisions du Conseil constitutionnel’de de bulunmaktadır. Fransız Anayasa Konseyi kararlarına internet üzerinden de ulaşmak mümkündür. Bu kararlara Fransız Anayasa Konseyinin web sitesinden (www.conseil-constitutionnel.fr) ulaşılabilir (http://www.conseil-constitutionnel.fr/general/decision.htm). Aynı kararlara ve keza Fransız mevzuatına www.legifrance.gouv.fr ve www.journal-officiel. gouv.fr adreslerinden de ulaşmak mümkündür. Fransa’da çok tanınmış bir Anayasa Konseyi kararları derlemesi de vardır: Louis Favoreu ve Loïc Philip (avec collabo-

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

5

ration de P. Gaia, R. Ghevontian, F. Mélin-Soucramanien, A. Roux) Les grandes décisions du Conseil constitutionnel, Paris, Dalloz, Onbeşinci Baskı, 2009, 1065 s. Fransız Anayasa Konseyinin belli başlı kararlarının Đngilizce özet çevirilerine Venedik Komisyonunun CODICES (www.codices.coe.int/) veritabanından (CODICES > Precis / Decisions abregees > English > Europe > France) ulaşılabilmektedir. Yine Konseyin bazı örnek kararlarının Đngilizce çevirilerine kendi web sitesinin Đngilizce kısmından (Homepage > Case law) ulaşılabilmektedir (www. conseil-constitutionnel.fr/conseil-constitution nel/english/case-law/case-law.25743.html). 4. Alman Federal Anayasa Mahkemesi.- Alman Federal Anayasa Mahkemesi (Bundesverfassungsgericht) kararları Sammlung der Entscheidungen des Bundesverfassungsgerichts’de bulunabilir. Bu yayın BverfGE şeklinde kısaltılmaktadır. Alman Anayasa Mahkemesi kararlarına Almanca olarak www. bundesverfassungsgericht.de’den ulaşılabilir. Federal Anayasa Mahkemesinin bazı kararlarının veya kararlar hakkındaki basın açıklamalarının Đngilizce çevirilerine Mahkemenin resmî internet sitesinin Đngilizce kısmından ulaşılabilmektedir (www.bundesverfassungsgericht.de/en/index.html). Yine Mahkemenin belli başlı kararlarının Đngilizce çevirilerine Venedik Komisyonunun CODICES (www.codices.coe.int) veritabanından ulaşılabilmektedir (Özetler için: CODICES > Precis / Decisions abregees > English > Europe > Germany; tam metin çeviriler için: CODICES > Full texts - Textes integraux > Europe / Europe > Germany / Allemagne > English / Anglais >).

Federal Alman Anayasa Mahkemesi içtihatları konusunda çok bilinen şu Đngilizce kaynağı özellikle zikretmek gerekmektedir: Donald D. Kommers, The Constitutional Jurisprudence of the Federal Republic of Germany, Durham, Duke University Press, Đkinci Baskı, 1997, 648 s. 5. Đtalyan Anayasa Mahkemesi Kararları.- Đtalyan Anayasa Mahkemesi kararları Giurisprudenza costituzionale isimli süreli yayında bulunabilir. Đtalyan Anayasa Mahkemesi hakkında www.cortecostituzionale.it adresinde bulunan siteden bilgi edinilebilir. Đtalyan Anayasa Mahkemesinin bazı kararlarının Đngilizce çevirilerine Mahkemenin resmî internet sitesinin Đngilizce kısmından ulaşılabilmektedir (www. cortecostituzionale.it/versioni_in_lingua/ english_version.asp). Yine Mahkemenin belli başlı kararlarının Đngilizce çevirilerine Venedik Komisyonunun CODICES (www.codices.coe.int/) veritabanından ulaşılabilmektedir (Özetler için: CODICES > Precis / Decisions abregees > English > Europe > Italy; tam metin çeviriler için: CODICES > Full texts - Textes integraux > Europe / Europe > Italy / Italie > English / Anglais >).

*** Ayrıca çeşitli anayasa hukuku dergilerinde çeşitle ülkelerin anayasa mahkemelerinin verdiği kararlar hakkında yapılmış karar tahlillerine (case notes) rastlanabilir. Bu açıdan Đngilizce şu iki dergiyi zikretmek gerekir: International Journal of Constitutional Law ve European Constitutional Law Review.

6

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

III. BĐLĐMSEL ESERLER Anayasa hukuku genel esaslarının üçüncü bilgi kaynağı bilimsel eserlerdir. Bilimsel eserler genel eserler, monografiler ve makaleler olarak üç grup altında toplanabilir. “Genel eserler”, anayasa hukukunun bütünü hakkında bilgi verirler. Monografiler anayasa hukuku alanında belirli bir konuyu derinlemesine inceleyen kitaplardır. Örneğin hükûmet sistemleri hakkında yazılmış bir kitap, bir monografidir. Makaleler ise belirli bir konu hakkında yazılmış ve bir monografi teşkil etmeyecek uzunlukta kısa inceleme yazılarıdır. Makaleler dergilerde yayınlanır. A. GENEL ESERLER Anayasa hukukunun üçüncü bilgi kaynağı anayasa hukuku alanında yazılmış bilimsel eserlerdir. Anayasa hukuku alanında Türkiye’de, Fransa’da, ABD’de ve diğer bazı ülkelerde yayınlanmış başlıca genel eserler şunlardır: 1. Türkiye’de Aşağıya sadece anayasa hukukunun genel esasları değil, Türk anayasa hukuku kitapları da alınmıştır. ALDIKAÇTI (Orhan), Anayasa Hukukumuzun Gelişmesi ve 1961 Anayasası, Đstanbul, Đ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, Dördüncü Baskı, 1982, 410 s. ARMAĞAN (Servet), Türk Esas Teşkilât Hukuku, Đstanbul, Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1979, 404 s. ARSLAN (Zühtü), Anayasa Teorisi, Ankara, Seçkin yayınları, 2005, 295 s. ATAR (Yavuz), Türk Anayasa Hukuku, Konya, Mimoza, Beşinci Baskı, 2009, 400 s. ARSEL (Đlhan), Anayasa Hukuku: Demokrasi, Ankara, Doğuş Matbaacılık, 1964, 248 s. ARSEL (Đlhan), Türk Anayasa Hukukunun Umumî Esasları (Birinci Kitap: Cumhuriyetin Temel Kuruluşu), Ankara, Mars Matbaası, 1965, 471 s. BAŞGĐL (Ali Fuat), Esas Teşkilat Hukuku: Türkiye Siyasî Rejimi ve Anayasa Prensipleri (Cilt I, Fasikül I), Đstanbul, Baha Matbaası, 1960, 272 s. ÇAĞLAR (Bakır), Anayasa Bilimi: Bir Çalışma Taslağı, Đstanbul, BFS Yayınları, 1989, 332 s. ÇAVUŞOĞLU (Naz) Anayasa Notları, Đstanbul, Beta, 1997, 232 s. DAL (Kemal), Türk Esas Teşkilât Hukuku, Ankara, Bilim Yayınları, Đkinci Baskı, 1986, 304 s. ERDOĞAN (Mustafa), Anayasal Demokrasi, Ankara, Siyasal Kitabevi, 6. Baskı, 2004, 380 s. ERDOĞAN (Mustafa), Anayasa Hukuku, Ankara, Orion Yayınları, 5. Baskı, 2009, 342 s. EROĞUL (Cem), Anatüzeye Giriş (“Anayasa Hukukuna Giriş”), Ankara, Đmaj Yayıncılık, Onuncu Baskı, 2009, 394 s. ESEN (Bülent), Türk Anayasa Hukuku, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1971, 156 s. ESEN (Bülent Nuri), Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1970, 616 s. GÖREN (Zafer), Anayasa Hukukuna Giriş, Ankara, Seçkin Yayınevi, 2006, 597 s. GÖZLER (Kemal), Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 2001, 1071 s. GÖZLER (Kemal), Türk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, Yedinci Baskı, 2009, 653 ss. GÖZÜBÜYÜK (A. Şeref), Anayasa Hukuku, Ankara, Turhan, 17. Baskı, 2010, 460 s. KABOĞLU (Đbrahim Ö.), Anayasa Hukuku Dersleri, Đstanbul, Legal, 4. Baskı, 2009, 436 s. KUBALI (Hüseyin Nail), Anayasa Hukuku Dersleri, Đstanbul, Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1971, 533 s. ÖZÇELĐK (Selçuk), Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, Birinci Cilt: Umumî Esaslar, Đstanbul, Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1982, 325 s.

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

7

ÖZÇELĐK (Selçuk), Esas Teşkilat Hukuku Dersleri, Đkinci Cilt: Türkiye’nin Siyasî rejimi ve Müesseseleri, Đstanbul, Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1976, 305 s. ÖZER (Attila), Anayasa Hukuku: Genel Đlkeler, Ankara, Turhan, 3. Baskı, 2009, 286 s. RUMPF (Christian), Türk Anayasa Hukukuna Giriş, Ankara, 1995, 201 s. SABUNCU (Yavuz), Anayasaya Giriş, Ankara, Đmaj Yayıncılık, 11. Baskı, 2007, 403 s. SOYSAL (Mümtaz), Anayasaya Giriş, Ankara, AÜSBF Yayınları, 1969, 293 s. SOYSAL (Mümtaz), 100 Soruda Anayasanın Anlamı, Đstanbul, Gerçek Yayınevi, Onbirinci Baskı, 1997, 281 s. TANÖR (Bülent) ve YÜZBAŞIOĞLU (Necmi), 1982 Anayasasına Göre Türk Anayasa Hukuku, Đstanbul, Beta Yayınları, Dokuzuncu Baskı, 2009, 534 s. TANĐLLĐ (Server), Devlet ve Demokrasi: Anayasa Hukukuna Giriş, Đstanbul, Adam Yayınları, 2000, 653 s. TEZĐÇ (Erdoğan), Anayasa Hukuku, Đstanbul, Beta, Onüçüncü Baskı, 2009, 475 s. TĐKVEŞ (Özkan), Teorik ve Pratik Anayasa Hukuku, Đzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayını, 1982, 529 s. TUNAYA (Tarık Zafer), Siyasal Kurumlar ve Anayasa Hukuku, Đstanbul, Araştırma, Eğitim, Ekin Yayınları, Beşinci Baskı, 1982, 688 s. TUNÇ (Hasan), BĐLĐR (Faruk) ve YAVUZ (Bülent), Anayasa Hukuku, Ankara, Asil, 2009, 280 s. TURHAN (Mehmet), Anayasal Devlet, Ankara, Naturel, Üçüncü Baskı, 2004, 262 s. TÜZEL (Sadık), Anayasa Hukuku, Đzmir, Ege Üniversitesi Đktisadî ve Ticarî Bilimler Fakültesi Yayınları, Üçüncü Baskı, 1969, 397 s. YAYLA (Yıldızhan), Anayasa Hukuku Ders Notları, Đstanbul, Filiz, 1985, 182 s. - Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, Yılda Bir Kez (Bu yayın Anayasa Mahkemesinin kuruluş yıldönümü münasebetiyle yılda bir kere Nisan ayında düzenlenen sempozyumlarda sunulan bildiri metinlerini kapsamaktadır. Türk anayasa hukukunun önemli bir kaynağı hâline gelmiştir. En son 25’inci cildi yayınlanmıştır (2008 yılı bildiri metinlerini içermektedir). Söz konusu yayının bütün ciltlerine ücretsiz olarak www.anayasa.gov.tr/index.php?l=ay&p=1&id=27 adresinden ulaşmak mümkündür).

- Yukarıdaki kitaplara şu üç “pratik kur” kitabını da eklemek gerekir: ODER (Bertil Emrah) ve KANADOĞLU (O. Korkut), Aktif Öğrenme Đçin Anayasa Hukuku Pratik Çalışmaları, Đstanbul, Beta Yayınları, Đkinci Baskı, 2008, 370 s. TUNÇ (Tunç), BĐLĐR (Faruk) ve YAVUZ (Bülent), Anayasa Hukuku Uygulamaları, Ankara, Asil Yayın Dağıtım, Üçüncü Baskı, 2008, 468 s. TURHAN (Mehmet) ve GÜVEN (Serhat), Anayasa Hukuku Pratik Çalışmaları, Ankara, Naturel, 2005, 276 s.

2. Fransa’da a) 1950 Öncesi (Klasikler): BARTHÉLEMY (Joseph) ve Duez (Paul), Traité de droit constitutionnel, Paris, Dalloz, 1933, 955 s (Tıpkı Basım: Economica, 1985; Collection "Les introuvables" des Editions Panthéon-Assas, 2004). CARRÉ DE MALBERG (Raymond), Contribution à la théorie générale de l'Etat, Paris, Sirey, 1922 (Tıpkı Basım: CNRS, 1962) (2 Cilt). (c.I: 837 s.; c.II, 638 s.) DUGUIT (Léon), Traité de droit constitutionnel, Paris, Ancienne librairie fontemoing, Đkinci Baskı, 1921-1925 (5 Cilt). (c.III, Üçüncü Baskı, 1928, 856; c.IV, 1924, Đkinci Baskı, 932 s.; c.V: Đkinci Baskı, 1925, 703 s.)

8

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

DUGUIT (Léon), Manuel de droit constitutionnel, Paris, Ancienne librairie fontemoing, E. de Boccord, Dördüncü Baskı, 1923, 605 s. ESMEĐN (Adhémar), Eléments de droit constitutionnel français et comparé, (Henry Nézard Tarafından Gözden Geçirilmiş Sekizinci Baskı), Paris, Sirey, Cilt I, 1927, 648 s.; Cilt II, 1928, 725 s. HAURIOU (Maurice), Précis de droit constitutionnel, Paris, Sirey, Đkinci Baskı, 1929, (Tıpkı Basım: C.N.R.S., Paris, 1965), 759 s. LAFERRIÈRE (Julien), Manuel de droit constitutionnel, Paris, Editions DomatMontchrestien, Đkinci Baskı, 1947, 1112 s. VEDEL (Georges), Droit constitutionnel, Paris, Sirey, 1949, (Tıpkı Basım, 1989, G. Carcasson ve O. Duhamel Tarafından Sunulan Tekrar Yayın, Dalloz, 2002), 616 s.

a) 1950 Sonrası (Modern Eserler) ARDANT (Philippe) ve MATHĐEU (Bertrand), Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris, LGDJ, Yirmibirinci Baskı, 2005, 623 s. CADART (Jacques), Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris Economica, Üçüncü Baskı, 1990, 2 Cilt. CADOUX (Charles), Droit constitutionnel et institutions politiques, (Cilt I : Théorie générale des institutions politiques), Paris, Cujas, Dördüncü Baskı, 1995, 408 s. CARCASSON (Guy), La Constitution, Paris. Seuil, Altıncı Baskı, 2004, 432 s. CHAGNOLLAUD (Dominique), Droit constitutionnel contemporain: (Tome 1 : Théorie générale - Les régimes étrangers), Paris, Dalloz, Altıncı Baskı, 2009, 457 s. CHAGNOLLAUD (Dominique), Droit constitutionnel contemporain (Tome 2: Le régime politique français), Armand Colin, Dördüncü Baskı, 2005, 443 s. CHAGNOLLAUD (Dominique), Droit constitutionnel contemporain, Tome 2: L'héritage constitutionnel et politique de la france (1789-1958), Paris, Dalloz, Đkinci Baskı, 2007, 413 s. CHANTEBOUT (Bernard), Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Yirmialtıncı Baskı, 2009, 594 s. COHENDET (Marie-Anne), Droit constitutionnel, Paris, Montchrestien, Dördüncü Baskı, 2008, 535 s. CONSTANTINESCO (Vlad) ve PIERRÉ-CAPS (Stéphane), Droit constitutionnel, Paris, Presses Universitaires de France, Themis droit public, Đkinci Baskı, 2006, 564 s. DEBBASCH (Charles), PONTIER (Jean-Marie), BOURDON (Jacques) ve RICCI (JeanClaude), Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Economica, Dördüncü Baskı, 2001, 1033 s. DUHAMEL (Olivier) Droit constitutionnel et politique, Paris, Seuil, 1994, 896 s. DUVERGER (Maurice), Le système politique français, Paris, P.U.F., Yirmibirinci Baskı, 1996, 616 s. FABRE (Michel Henry), Principes républicains de droit constitutionnel, Paris, L.G.D.J., Dördüncü Baskı, 1984, 515 s. FAVOREU (Louis) et al., Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Onikinci Baskı, 2009, 1069 s. FRANCK (Claude), Droit constitutionnel, Paris, PUF, Coll. Themis, 2001, 512 s. GICQUEL (Jean) ve GICQUEL (Jean-Eric) Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Montchrestien, Yirmiüçüncü Baskı, 2009, 792 s. GUILLENCHMĐDT (Michel de), Droit Constitutionnel et Institutions Politiques, Paris, Economica, Đkinci Baskı, 2008, 493 s. HAMON (Francis) ve TROPER (Michel), Droit constitutionnel, Paris, L.G.D.J., Otuzbirinci Baskı, 2009, 914 s. JACQUE (Jean Paul), Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Dalloz, Coll. Mementos, Yedinci Baskı, 2008, 240 s.

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

9

JEANNEAU (Benoît), Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Dalloz, Coll. Mementos, Sekizinci Baskı, 1991. LECLERCQ (Claude), Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Litec, Onuncu Baskı, 1999, 657 s. LAVROFF (Dmitri Georges), Le droit constitutionnel de la Ve République, Paris, Dalloz, Üçüncü Baskı, 1999, 1100 s. MATHĐEU (Bertrand) ve VERPEAUX (Michel), Droit constitutionnel, Paris, PUF, Coll. Droit fondamental, 2004, 928 s. OLĐVA (Eric), Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Altıncı Baskı, 2007, 467 s. PACTET (Pierre) MELĐN-SOUCRAMANĐEN (Ferdinand), Droit constitutionnel, Paris, Armand Colin, Yirmisekizinci Baskı, 2009, 628 s. PORTELLĐ (Hugues), Droit constitutionnel, Paris, Dalloz-Sirey, Sekizinci Baskı, 2009, 416 s. PRÉLOT (Marcel) ve BOULOUĐS (Jean), Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Onbirinci Baskı, 1990. ROUSSEAU (Dominique) ve VIALA (Alexandre), Droit constitutionnel, Paris, Montchrestien, 2004, 480 s. TURPIN (Dominique), Droit constitutionnel, Paris, P.U.F., Beşinci Baskı, 2007, 946 s. ZOLLER (Elisabeth), Droit constitutionnel, Paris, PUF, Đkinci Baskı, 1999, 642 s. Bunlara bir de sözlük eklemek gerekir: DUHAMEL (Olivier) ve MENY (Yves), (der.), Dictionnaire constitutionnel, Paris, PUF, 1992, 1112 s.

Fransız anayasa hukuku hakkında Đngilizce olarak şu kaynak vardır: John Bell, French Constitutional Law, Oxford, Oxford University Press, 1995, 400 s.

3. A.B.D.’de BARRON (Jerome A.) ve DIENES (C. Thomas), Constitutional Law, St. Paul, MN, Thomson West, Altıncı Baskı, 2005, 683 s. CHEMERINSKY (Erwin), Constitutional Law: Principles And Policies, (Introduction to Law Series), New York, Aspen Publishers, Üçüncü Baskı, 2006, 1328 s. EMANUEL (Steven L.), Constitutional Law (Emanuel Law Outlines), New York, Aspen Publishers, Yirmialtıncı Baskı, 2008, 772 s. FISHER (Louis) ve Katy Harriger, American Constitutional Law: Volume One, Constitutional Structures: Separated Powers and Federalism, Durham, N.C., Carolina Academic Press, Sekizinci Baskı, 2009, 534 s.; Volume Two, Constitutional Rights: Civil Rights And Civil Liberties, Durham, N.C., Carolina Academic Press, Sekizinci Baskı, 2009, 708 s. STONE (Geoffrey R.) et al., Constitutional Law, New York, Aspen Publishers, Inc., Altıncı Baskı, 2009, 1776 s. LOWI (Theodore J.) et al. American Government: Power and Purpose, New York, W.W. Norton&Company, Onuncu Baskı, 2008, 708 s. MASON (Alpheus Thomas) ve STEPHENSON (Donald Grier), American Constitutional Law: Introductory Essays and Selected Cases, New Jersey, Prentice Hall, Onbeşinci Baskı, 2007, 768 s. NOWAK (John), ROTUNDA (Ronald D.) ve NOWAK (John E.), Constitutional Law (Hornbook Series), St. Paul, Minn., West Publishing Co., 7. Baskı, 2004, 1652 s. SULLIVAN (Kathleen M.) ve GUNTHER (Gerald), Constitutional Law, Foundation Press, Onaltıncı Baskı, 2007, 1460 s. STEPHENS (Otis H.) SCHEB (John M.), American Constitutional Law, Belmont, CA, Wadsworth Publishing, Üçüncü Baskı, 2003, 960 s. STEPHENS (Otis H.) SCHEB (John M.), American Constitutional Law, Volume I: Sources of Power and Restraint, Belmont, CA, Wadsworth Publishing, Dördüncü

10

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Baskı, 2007, 432 s.; Volume II: Civil Rights and Liberties, Belmont, CA, Wadsworth Publishing, Dördüncü Baskı, 2007, 656 s. SHANOR (Charles), American Constitutional Law: Structure and Reconstruction; Cases, Notes and Problems, St. Paul, MN, Thomson-West, 3. Baskı, 2006, 909 s. MASSEY (Calvin R.), American Constitutional Law: Powers and Liberties, Gaithersburg, MD., Aspen LawPublishers, Üçüncü Baskı, 2009, 1249 s. TRIBE (Laurence H.), American Constitutional Law, New York, Foundation Press, 2000, c.I, 1470 s. WĐLSON (James Q.) ve DĐLULLĐO (John J.), American Government: Institutions and Policies, Boston, New York, Houghton Mifflin Co., 9. Baskı, 2004, 614+74 s.

4. Đngiltere’de ALLEN (Michael) ve THOMPSON (Brian), Cases and Materials on Constitutional and Administrative Law, Oxford, Oxford University Press, Dokuzuncu Baskı, 2008, 800 s. BARENDT (Eric) Introduction to Constitutional Law, Oxford, Oxford University Press, 1998, 214 s. BARNETT (Hilaire A.), Constitutional and Administrative Law, London, RoutledgeCavendish Publishing Ltd., Yedinci Baskı, 2008, 912 s. BRADLEY (Anthony W.) ve EWĐNG (Keith D.), Constitutional and Administrative Law, London, Pearson Longman, Ondördüncü Baskı, 2007, 960 s. DE SMITH (S.A.) ve BRAZIER (Rodney), Constitutional and Administrative Law, London, Penguin Books, Altıncı Baskı, 1989, 756 s. HOOD PHĐLLĐPS (Owen) ve JACKSON (Paul), Constitutional and Administrative Law, London, Sweet & Maxwell, Sekizinci Baskı, 1997, 984 s. PUNNET (R.M.), British Government and Politics, Cambridge, Gower Publishing Company, Dördüncü Baskı, 1985, 557 s. YARDLEY (D.C.M.), Introduction to Constitutional and Administrative Law, London, LexisNexis UK, 1995, 224 s.

5. Karşılaştırmalı Anayasa Hukuku CAPPELLETTI (Mauro) ve COHEN (William), Comparative Constitutional Law, Indianapolis, New York, The Bobbs-Merril Company, 1979, 628 s. CORRADO (Michael Louis), Comparative constitutional review: Cases and Materials, Durham, NC, Carolina Academic Press, 2005, 243 s. GREWE (Constance) ve RUĐZ FABRĐ (Hélène), Droit constitutionnels européens, Paris, PUF, 1995, 661 s. JACKSON (Vicki C.) ve TUSHNET (Mark), Comparative Constitutional Law, New York, Foundation Press, Đkinci Baskı, 2006, 1776 s. DORSEN (Norman), ROSENFELD (Michel), SAJO (Andras) ve BAER (Susanne) (Eds.), Comparative Constitutionalism; Cases and Materials, St. Paul, MN, Thomson-West, 2003, 1383 s. HERINGA (Aalt Willem) ve Philipp Kiiver, Constitutions Compared: An Introduction to Comparative Constitutional Law (Ius Commune Europaeum), Antwerpen (Belçika), Intersentia, Đkinci Baskı, 2009, 315 s. MURPHY (Walter F.) & TANENHAUS (Joseph) (trans. & eds.), Comparative Constitutional Law: Cases and Commentaries, St. Martin’s Press, 1977. PRAKKE (Lucas) ve Constantin Kortman, Constitutional Law of 15 EU Member States, Deventer, Kluwer, 2004, 979 p VERGOTTĐNĐ (Giuseppe de), Diritto constituzionale comparato, Padova, CEDAM, 1999, 1091 s.

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

11

6. Karşılaştırmalı Politika ve Devlet Sistemleri ALMOND (Gabriel A.), POWELL (G. Bingham), DALTON Russel J.) ve STROM (Kaare), Comparative Politics Today: A World View, Update, Pearson Longman, Sekizinci Baskı, 2003, 832 s. BLONDEL (Jean), Comparative Government, London, New York, Prentice Hall, Đkinci Baskı, 1995, 418 s. CHARLTON (Roger), Comparative Government, London, Logman, 1986, 204 s. CURTĐS (Michael) (ed.), Introduction to Comparative Government, New York, Harper Collins, Üçüncü Baskı, 1993, 639 s.; Longman, Beşinci Baskı, 2002, 640 s. HAGUE (Rod), HARROP (Martin) ve BRESLĐN (Shaun), Comparative Government and Politics: An Introduction, Houndmilles, Palgrave Macmillan Press, Dördüncü Baskı, 2001, 336 s. BALE (Tim), European Politics: A Comparative Introduction, Houdmills, Palgrave Macmillan, 2005, 293 s.

B. MONOGRAFĐLER Anayasa hukukunu bütünüyle inceleyen sistematik eserlerin aksine, monografiler bu hukuk dalındaki sadece bir konuyu derinlemesine inceler. Bu tür eserler, inceledikleri konunun ince ayrıntılarına kadar iner. Yüksek lisans tezleri, doktora tezleri, eskiden mevcut olan doçentlik tezleri ve profesörlük takdim çalışmaları monografik nitelikte eserlerdir. Anayasa hukuku alanında yazılmış monografilerinin bir listesini yapmak mümkün değildir. Burada monografilere örnek olsun diye eski ve yeni sadece birkaç monografi zikrediyoruz: BAHÇECĐ (Barış), Karşılaştırmalı Hukukta ve Türkiye’de Devlet Başkanının Veto Yetkisi, Ankara, Yetkin, 2008, 300 s. BĐLĐR (Faruk), Siyasi Partilerde Parlamento Adaylarının Belirlenmesi, Ankara, Yetkin, 2007, 385 s. ERGÜL (Ozan), Türk Anayasa Mahkemesi ve Demokrasi, Ankara, Adalet, 2007, 262 s ESEN (Selin), Karşılaştırmalı Hukukta ve Türkiye’de Olağanüstü Hâl Rejimi, Ankara, Adalet, 2008, 316 s. GÜLSOY (Mehmet Tevfik), Özgürlüklerin Korunmasında Anayasa Yargısının Yeri ve Meşruluğu, Ankara, Yetkin, 2007, 278 s. HAKYEMEZ (Yusuf Şevki), Militan Demokrasi Anlayışı, Ankara, Seçkin, 2000, 278 s. KANADOĞLU (O. Korkut), Anayasa Mahkemesi, Đstanbul, Beta Yayınları, 2004, KARAMUSTAFAOĞLU (Tunçer), Yasama Meclislerini Fesih Hakkı, Ankara, AÜHF Yayınları, 1982. KUZU (Burhan), Olağanüstü Hal Kavramı ve Türk Anayasa Hukukunda Olağanüstü Hal Rejimi, Đstanbul, Kazancı Yayınları, 1993. METĐN (Yüksel), Anayasanın Yorumlanması, Ankara, Asil Yayın Dağıtım, 2008. ONAR (Erdal), Đsrail’in Kendine Özgü Bir Hükûmet Sisteminden Eskisine Geri Dönüşü, Ankara, 2003. ÖDEN (Merih), Seçmenlerin 'Kişi Tercihi' Açısından Seçim Sistemleri, Ankara, Yetkin, 2003, 176 s. ÖZBUDUN (Ergun), Parlâmenter Rejimde Parlâmentonun Hükûmeti Murakabe Vasıtaları, Ankara, AÜHF Yayınları, 1962. ÖZCAN (Hüseyin), Yasama Bağışıklıkları, Ankara, Seçkin, 2006, 224 s. ŞĐMŞEK (Oğuz), Anayasa Hukukunda Kişisel Verilerin Korunması, Đstanbul, Beta, 2008. TUNÇ (Hasan), Karşılaştırmalı Anayasa Yargısı, Ankara, Yetkin Yayınları, 1997. TURHAN (Mehmet), Hükûmet Sistemleri, Ankara, Gündoğan Yayınları, 2. Baskı, 1993.

12

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

ULUŞAHĐN (Nur), Anayasal Bir Tercih Olarak Başkanlık Sistemi, Ankara, Yetkin, 1999. YANIK (Murat), Yüce Divan, Đstanbul, Der’in Yayınları, 2008, 362 s. YAVUZ (Bülent), Parlamenter Hükümet Sisteminde ve 1982 Anayasasında Başbakan, Ankara, Asil, 2008, 306 s. YAZICI (Serap), Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri, Đstanbul, Đstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2002.

C. MAKALELER: DERGĐLER (SÜRELĐ YAYINLAR) Makaleler, monografi gibi sadece tek bir konuyu inceleyen ama monografiden çok daha kısa (örneğin 20-30 sayfa) olan çalışmalardır. Makaleler bilimsel ve meslekî dergilerde yayınlanırlar. Burada anayasa hukukunun genel esasları alanında yazılmış bütün makalelerin listesini yapmak haliyle imkânsızdır. Aşağıda sırf örnek oluşturması için birkaç makale sıralanmıştır: Servet Armağan, “Dünya Devletleri Anayasalarında Lâiklik Prensibinin Düzenlenişi, Yeni Türkiye, Yıl 4, Sayı 22, Temmuz-Ağustos 1998, s.732-741. Meltem Dikmen-Caniklioğlu, “Seçim Sistemlerinin Siyasî Đstikrarın Sağlanmasındaki Rolü”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi, 1999, Cilt 16, s.17-44. Mustafa Erdoğan, “Avrupa Birliği Anayasalarında Devletin Temel Nitelikleri”, Liberal Düşünce, no 23, Yaz 2001, s.29-35. Christian Rumpf, “Ölçülülük Đlkesi ve Anayasa Yargısındaki Đşlevi”, Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, 1993, Cilt 10, s.25-48. Mehmet Turhan, “Anayasacılık Açısından Çoğunluk Đlkesi” Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt 50, No 1-2, 1995, s.401-414. Levent Gönenç, “Presidential Elements in Government: Turkey”, European Constitutional Law Review, 2008, Vol. 4, p.488-523

Dergiler.- Makaleler, “dergiler”de yayınlanır. O nedenle anayasa hukuku makalelerinin yayınlandığı dergileri bilmek gerekir. Anayasa hukuku alanında makalelerin bulunabileceği başlıca Türkçe, Fransızca ve Đngilizce dergiler şunlardır: 1. Türkçe Türkiye’de Anayasa Yargısı ve Yasama Dergisi’nde anayasa hukuku alanına giren makaleler yayınlanmaktadır. - Anayasa Yargısı, Ankara, Anayasa Mahkemesi Yayınları, Yılda Bir Kez (Bu yayın Anayasa Mahkemesinin kuruluş yıldönümü münasebetiyle her yıl Nisan ayında düzenlenen sempozyumlarda sunulan bildiri metinlerini kapsamaktadır. Türk anayasa hukukunun önemli bir bilgi kaynağı hâline gelmiştir. En son 25’nci cildi yayınlanmıştır (2008). Son ciltlere www.anayasa.gov.tr/ayargi.htm adresinden ulaşmak da mümkündür). - Yasama Dergisi, Ankara, Yasama Derneği Yayını, 3 Aylık. TBMM yasama uzmanlarının kurduğu Yasama Derneği tarafından 2006 yılında çıkarılmaya başlanmıştır. En son 13’ncü sayısı (Eylül-Aralık 2009) çıkmıştır. Dergide yayınlanan makalelere ücretsiz olarak www.yasader.org/web/yasama _dergisi/yasama_dergisi.html adresinden ulaşılabilir. Bir anayasa hukuku dergisinin olmadığı ülkemizde, bu dalın bir alt dalı olan yasama hukuku konusunda dergi çıkarılması başlı başına bir başarı örneğidir. Bu derginin sürekli olarak çıkmasını diliyoruz.

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

13

Türkiye’de yukarıdaki iki süreli yayın dışında sırf anayasa hukukuna özgü konuları içeren bir dergi yoktur. Anayasa hukuku alanındaki makaleler, genel hukuk, yahut siyasal bilim, hatta kamu yönetimi dergilerinde yayınlanmaktadır. Amme Đdaresi Dergisi (Đçindekiler: http://www.todaie.gov.tr/tkutuphane2. asp) Ankara Barosu Dergisi (Tam Metin: http://www.ankarabarosu.org.tr/Siteler/1944-2006/ den ulaşılabilir) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Tam Metin: http://auhf.ankara.edu.tr/ auhfd/). Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi (Tam Metin: www.politics.ankara. edu.tr/eski/dergi/) Erzincan Üniversitesi (eski Atatürk Üniversitesi) Erzincan Hukuk Fakültesi Dergisi (Tam Metin: http://hukuk.erzincan.edu.tr/dergi/). Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Tam Metin: http://web.deu.edu.tr/hukuk/ egitimogretim/hfd.htm) Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Đçindekiler: http://hukukgsu.edu.tr/ tr/yayinlar/hukuk/) Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (http://www.hukuk.gazi.edu.tr/?kategori=Nw--) Đnsan Hakları Yıllığı (www.todaie.gov.tr/tkutuphane2.asp) Đstanbul Barosu Dergisi (Tam Metin: www.istanbulbarosu.org.tr/yayinlar/ BaroDergileri/BaroDergisi.asp) Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi (Tam metin: www.hukuk.selcuk.edu.tr/dergi/derad.htm) Türkiye Barolar Birliği Dergisi (Tam Metin: www.barobirlik. org.tr/yayinlar/ dergi/) Terazi: Aylık Hukuk Dergisi (Đçindekiler: http://www.terazi.com.tr/) Legal Hukuk Dergisi (Đçindekiler: http://www.legal.com.tr/ urun_dergiler.asp#dergi1) Yasa Hukuk Dergisi Kazancı Hukuk Dergisi (Đçindekiler: http://www.kazancidergisi. com/index.php)

Maalesef yukarıda saydığımız dergilerinin çoğunluğu düzenli aralıklarla çıkmamaktadır. Yukarıda sayılan akademik dergilerin yanında Türkiye Günlüğü (www.turkiyegunlugu.net), Yeni Türkiye (www.yeniturkiye.com), Liberal Düşünce (www.liberte.com.tr/), gibi kitapçılarda ve bazen gazete bayilerinde satılan, uzman olmayan okuyucu kitlesine hitap eden dergilerde de doğrudan veya dolaylı olarak anayasa hukukunu ilgilendiren makalelere rastlanabilir. Bunlara son yıllarda çıkan Güncel Hukuk, HPD, Günışığı Hukuk Dergisi, Yeni Hukuk gibi “popüler” aylık hukuk dergilerini de eklemek gerekir. Bunlarda da zaman zaman anayasa hukukunu ilgilendiren kısa makaleler bulunmaktadır.

2. Fransızca Revue du droit public et de science politique en France et à l’étranger, (RDP), Đki aylık. (Paris, LGDJ/Montchrestien). (1894’ten beri, iki aylık). (Münhasıran anayasa hukuku değil, kamu hukuku dergisidir. Ancak yüksek oranda anayasa hukuku makalesi yayınlanır). Revue française de droit constitutionnel (RFDC), (Paris, PUF). (1990’dan beri, Yılda dört sayı). Pouvoirs: Revue d’études constitutionnelles et politiques (Paris, Seuil, PUF). (Kısaca Pouvoirs şeklinde anılır) (1977’den beri). (http://www.revue-pouvoirs.fr/) Annuaire international de justice constitutionnelle (Paris, Economica ve Presses universitaires d’Aix-Marsaille, 1985’ten beri. Yıllık).

14

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

3. Đngilizce International Journal of Constitutional Law (I.CON). (http://icon. oxfordjournals.org/). 2003’ten beri. Yılda dört sayı. New York University School of Law için Stanford University Libraries' HighWire Press yardımıyla Oxford University Press tarafından yayınlanıyor. Makale metinlerine Oxford Journals Online (http://www3.oup.co. uk/ijclaw/) veritabanından ulaşılabilir. Bu veritabanına pek çok üniversite kütüphanesi abonedir. European Constitutional Law Review (EuConst) 2005’ten Beri. Yılda üç sayı. W. T. Eijsbouts et al. tarafından yayınlanıyor Amsterdam, Hollanda. T.M.C. Asser Pres tarafından dağıtımı yapılıyor. ISSN: 1574-0196. Dergiye Cambridge Journal Online (http://journals.cambridge.org/ action/displayJournal?jid=ECL) veritabanından ulaşılabilmektedir. European Public Law Journal. 1995’ten Beri. The Institute of European Public Law at the Law School, Hull University (http://www.hull.ac.uk/ law/pubs/eplj.html) için Kluwer tarafından yılda dört sayı olarak yayınlanıyor. Đçindekiler listelerine http://www.kluwerlawonline.com/toc. php?area=Journals&mode= bypub&level=4&values=Journals~~European+Public+Law adresinden ulaşılabilir. Makalelerin tam metinlerine http://atoz.ebsco.com/ veritabanından ulaşılabilir. Bu veritabanına pek çok üniversite kütüphanesi abonedir.

Yukarıdaki anayasa hukuku dergilerinin dışında Đngilizce çıkan çeşitli hukuk fakültesi dergilerinde yığınla anayasa hukuku makalesi yayınlanmaktadır. Örneğin Arizona Law Review, California Law Review, Cambridge Law Journal, Columbia Law Review, Duke Law Journal, Emory Law Journal, Florida Law Review, Harvard Law Review, McGill Law Journal, Michigan Law Review, Stanford Law Review, UCLA Law Review, Virginia Law Review, Washington Law Review vs. Bu dergilerin ve daha pek çok hukuk dergisinin tam metinlerine HeinOnline (http://heinonline.org/HOL/Current Journals) veritabanından ulaşılabilir.

III. ĐNTERNET KAYNAKLARI Aşağıdaki internet sitelerinden anayasa hukuku hakkında çeşitli bilgiler edinilebilir. 1. Türkçe a) “Türk Anayasa Hukuku Sitesi” (www.anayasa.gen.tr).- Kemal Gözler tarafından hazırlanan bu sitede, Türk anayasa metinleri, yabancı anayasa metinleri için linkler, anayasa hukuku alanındaki bazı kanun metinleri, yerli ve yabancı yüksek mahkeme kararlarını bulmak için linkler, anayasa hukuku alanında yazılmış kitap ve makale listeleri ve bazı kitap ve makalelerin tam metinleri bulunmaktadır. Keza bu sitede anayasa hukukunun belli başlı konuları kısaca olsa da işlenmektedir. b) “Yaşayan Anayasa” (www.yasayananayasa.ankara.edu.tr).- Bu site Levent Gönenç, Ozan Ergül ve Ersoy Kontacı tarafından hazırlanmaktadır. Türk Anayasa pratiği alanındaki güncel gelişmeler bu siteden izlenebilir.

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

15

2. Yabancı Dilde Yabancı dilde hazırlanmış pek çok anayasa hukuku sitesi vardır. Bunlardan bazıları şunlardır: ICL: International Constitutional Law (A. Tschentscher): http://www.servat. unibe.ch/law/icl/ The Constitution Society: http://www.constitution.org The American Constitution Society: www.americanconstitutionsociety. org/ International Association of Constitutional Law: http://www.iacl-aidc.org/ Centre for Constitutional Studies (Alberta-Canada): http://www.law.ualberta. ca/centres/ccs/ The 'Lectric Law Library Lawcopedia's Constitutional Law & Rights: www.lectlaw.com/ tcon.htm LII: An Overview of Constitutional Law: www.law.cornell.edu/topics/constitutional. html CODICES: http://codices.coe.int (Avrupa Konseyi Venedik Komisyonu veritabanı). Wikipedia: http://en.wikipedia.org; Wikipedia genel bir ansiklopedi olmasına rağmen, anayasa hukuku ile ilgili pek çok konu hakkında oldukça doyurucu ve güvenilir bilgiler vardır. Türkçe versiyonu: Vikipedi: http://tr.wikipedia.org/

Anayasa Mahkemesi Siteleri: ABD Yüksek mahkemesi: http://www.supremecourt.gov/ Alman Federal Anayasa Mahkemesi: http://www.bundesverfassungsgericht.de/ Avusturya Anayasa Mahkemesi: http://www.vfgh.gv.at/ Fransız Anayasa Konseyi: http://www.conseil-constitutionnel.fr/ Đspanyol Anayasa Mahkemesi: http://www.tribunalconstitucional.es/ Đtalyan Anayasa Mahkemesi: http://www.cortecostituzionale.it/index.htm Türk Anayasa Mahkemesi: http://www.anayasa.gov.tr Avrupa Konseyi Üye Ülkeleri Anayasa Mahkemeleri: CODICES: http://codices.coe.int ACCPUF Association des Cours constitutionnelles ayant en partage l’usage du français (Dünya’da Fransız dilini kullanan 41 ülkenin anayasa mahkemelerinin kararları): http://www.accpuf.org

IV. KAYNAK ARAMA VE TEMĐN ETME2 Kaynak tarama ve temin etmeyi kitaplar ve makaleler arasında ayrım yaparak incelemek gerekir. A. KĐTAP ARAMA VE TEMĐN ETME 1. Arama Kitap arama, kütüphane kataloglarına bakılarak yapılır. Kataloglar 1990’lı yıllara kadar karton fişler üzerinde tutulurdu ve bu fişler çekmecelerde yazar adına veya kitap adına göre alfabetik olarak sıralanırdı. Okuyucu aradığı kitabı bu çekmecelere bakarak bulurdu. 1990’lardan sonra kataloglar bilgisayar ortamında tutulmaya başlanmıştır. Okuyucu, bilgisayardaki kataloğa girerek yazar adı, kitap adı, konu vs. kutularına istenilen bilgileri yazar ve o kitap kütüphanede varsa kita2. Bu konuda bilgi edinmek için bkz. Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 2000, s.55-67.

16

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

bın tam adı ve bulunduğu yer (numarası) ortaya çıkar. Kütüphanelerde bilgisayar ortamında tutulan kataloglarda kitap aramak için çoğunlukla kütüphaneye de gitmeye gerek yoktur. Zira bu katalogların çoğuna internet aracılığıyla online olarak ulaşılabilmektedir. Dolayısıyla kütüphaneye gitmeden, kütüphanelerde (hatta başka şehirlerdeki ve başka ülkelerdeki kütüphanelerde) internet üzerinden kaynak taraması yapılabilmektedir. Online kaynak taraması yapılabilecek en önemli yerli ve yabancı kütüphanelerin isimleri ve internet adresleri şöyledir: a) Yabancı Kütüphaneler ABD Kongre Kütüphanesi (Library of Congress): http://www.loc.gov; Burada online katalog taraması için: http://catalog.loc.gov/ Đngiliz Kütüphanesi (The British Library): http://www.bl.uk. Burada online katalog taraması için: http://blpc.bl.uk/ Fransız Millî Kütüphanesi (Bibliothèque nationale de France): www.bnf.fr. Burada online katalog taraması için: http://catalogue.bnf.fr/

b) Türk Kütüphaneleri Millî Kütüphane: http://www.mkutup.gov.tr Kitap Tarama: http://www.mkutup.gov.tr/veritabani.html Makale Tarama: http://194.27.216.4/cgi-bin/WebObjects/Makale Türkiye Büyük Millet Meclisi Kütüphanesi: http://www.tbmm.gov.tr/ kutuphane.htm ULAKBĐM Sosyal Bilimler Veri Tabanı: www.ulakbim.gov.tr/cabim/vt/uvt/sbvt/ Ankara Üniversitesi Kütüphaneleri: www.ankara.edu.tr/kutuphane/ A.Ü. Hukuk ve SBF Kütüphanelerinde Arama: http://papirus.ankara.edu.tr/ web/catalog/search.php Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Kütüphanesi: http://www.istanbul. edu.tr/hukuk/kitap_arama.htm Gazi Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: http://bliss.gazi.edu.tr Koç Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: http://www1.ku.edu.tr/main/library/ Bilkent Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: http://bliss.bilkent.edu.tr Anadolu Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: http://kybele.anadolu.edu.tr/ Uludağ Üniversitesi Merkez Kütüphanesi: http://kybele.uludag.edu.tr/

2. Temin Etme Aradığınız kitap bulunduğunuz yerdeki kütüphanede varsa, onu kütüphaneden ödünç alabilirsiniz (Bazı kütüphaneler öğrencilere ödünç kitap vermez). Kitabın tamamına değil, birkaç sayfasına ihtiyaç duyulursa sadece o sayfaların fotokopisi yaptırılabilir. Maalesef ülkemizdeki üniversite kütüphaneleri fakirdir. Pek çok üniversitemizin kütüphanesinde piyasada bulunan pek çok baskı yapmış Türk anayasa hukuku kitapları bile yoktur. O nedenle, Türkiye’de öğrencilerin kütüphanelere güvenmemeleri, kendi kitaplıklarını oluşturmaya bakmaları gerekir. Piyasada bulunan kitapları temin etmenin en sağlam yolu onları kitapçılardan satın almaktır. Türkiye’de online olarak şu internet sitelerinden kitap satın alınabilir: www.hukukmarket.com, www.turhankitabevi.com.tr, www.seckin.com.tr veya www.kitapyurdu.com (Haliyle bu sitelerdeki kitap arama motorları piyasada bulunan kitaplar bakımından kaynak taraması yapmak amacıyla da kullanılabilir). ABD’de yayınlanan ve piya-

BÖLÜM 1: ANAYASA HUKUKUNUN BĐLGĐ KAYNAKLARI

17

sada bulunan anayasa hukuku kitapları www.amazon.com’dan araştırılabilir ve satın alınabilir. Đngiltere’de yayınlanan kitaplar için aynı şey www.amazon.co.uk; Fransa’da yayınlanan kitaplar için www.amazon.fr veya www.fnac.com adreslerinden yapılabilir. Online Kitaplar.- Bazı klasik kitapların tam metinlerine internet üzerinden ücretsiz olarak ulaşmak mümkündür. Örneğin anayasa hukukuyla ilgili olarak Hobbes, Rousseau, Locke, Machiavelli gibi düşünürlerin eserlerine (Đngilizce olarak) aşağıdaki sitelerden ulaşılabilir: Gutenberg Projesi: http://www.gutenberg.net/index.shtml Virjinya Üniversitesi Kütüphanesi Elektronik Kitap Sayfası: http://etext.lib.virginia.edu/ ebooks/ Liberty Library of Constitutional Classics: http://www.constitution.org/ liberlib.htm (Constitution Society’nin sitesinde anayasa hukuku alanındaki klasik kitap ve diğer çalışmaların tam metinlerine ulaşılabilmektedir) Fransız Klasiklerine Fransızca olarak Fransız Milli Kütüphanesinin Gallica veritabanından ulaşılabilir: http://gallica.bnf.fr/ Sözlük, Ansiklopedi Gibi Online Kaynaklar Đçin: Bartleby: http://www. bartleby.com/

B. MAKALE ARAMA VE TEMĐN ETME 1. Arama Makale arama, kitap aramaya göre çok daha zordur. Kütüphanelerde kitap katalogları vardır; ama makale katalogları yoktur. Türkiye’de yayınlanan makaleler bakımından makale taraması, Millî Kütüphane tarafından aylık olarak yayınlanan Türkiye Makaleler Bibliyografyası’na bakılarak yapılabilir (Bu kaynağa online olarak şu adresten ulaşılabilir: http://tmb.mkutup.gov.tr/ cgi-bin/WebObjects/Makale). Yabancı makaleler bakımından arama yapmak Social Science Citation Index (SSCI) kullanılabilir. SSCI’a online olarak ISI: Web of Science (http://www.isinet.com) (http://portal.isiknowledge.com/portal.cgi?DestApp =WOS&Func=Frame) veritabanından ulaşmak mümkündür. Keza Blackwell Synergy (http://www.blackwell-synergy.com), EBSCO Host: (http://search. epnet.com), A-to-Z (EbscoHost) (http://atoz.ebsco.com), Cambridge University Press (http://journals.cambridge.org), HeinOnline: (http://heinonline. org/), Kluwer Online (http://www.kluweronline.com), Oxford Reference Online (http://www.oxfordreference.com), Oxford Journals Online (http:// www3.oup.co.uk/jnls), Springer Link (http://link.springer-ny.com) gibi çeşitli online veritabanlarında da makale taraması yapılabilir. 2. Temin Etme Makaleler dergilerde yayınlanır. Makaleye ulaşmak için içinde bulunduğu derginin hangi kütüphanede bulunduğu saptamak ve ondan sonra o kütüphaneye gidip o dergiyi bulup aranan makalenin fotokopisini yaptırmak gerekir. Piyasada bulunan dergiler satın da alınabilir.

18

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Online Veritabanları.- Çeşitli yabancı dergilerin tam metinlerini içeren çeşitli veritabanları vardır. Bunlar aracılığıyla aranılan makalenin tam metnine ulaşmak mümkündür. Ancak bunların çoğunluğu ücretlidir. Bazı üniversite kütüphaneleri bunların bazılarına abonedir. O üniversiteye bağlı bilgisayarlardan bu veritabanlarında makale araştırması yapılabilir ve bulunan makalenin metni indirilebilir. Hukuk alanında dergileri içeren en geniş veri tabanı Westlaw (www.westlaw.com) dur. Diğer bir veri tabanı da “HeinOnline” (http://heinonline.org/)’dır. Her iki veri tabanında da yüzlerce hukuk dergisi bulunmaktadır. Hukukla ilgili makalelerin yayınlandığı çeşitli dergilere aşağıdaki veritabanlarından da ulaşmak mümkündür: A-to-Z (EbscoHost): http://atoz.ebsco.com Blackwell - Synergy: http://www.blackwell-synergy.com/ Cambridge University Press: http://journals.cambridge.org EBSCO Host: http://search.epnet.com Academic Search Premier (EbscoHost): http://search.epnet.com EJS (formerly Ebsco Online): http://journal.ebsco.com Elsevier Science Direct: http://www.sciencedirect.com/ HeinOnline: http://heinonline.org/ IEEE Xplore: http://ieeexplore.ieee.org/Xplore/DynWel.jsp JSTOR: http://www.jstor.org/ Kluwer Online: http://www.kluweronline.com/ Oxford Reference Online: http://www.oxfordreference.com/ Oxford Journals Online: http://www3.oup.co.uk/jnls/ Springer Link: http://link.springer-ny.com/ Web of Science-WOS: http://www.isinet. com/journals/index.html http://atlas.ulakbim.gov.tr/cgi-isi/CIW.cgi; Wiley InterScience: http://www3.interscience.wiley.com/

■

Bölüm 2 ANAYASA HUKUKU (Tanımı, Konusu, Kısımları, Yaklaşım Biçimleri, Diğer Dallar ile Đlişkisi, Tarihsel Gelişimi, vs.) *

Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları: Ders Kitabı, Bursa, Ekin, 2010 (www.anayasa.gen.tr/ahge-dk.pdf). © K. Gözler. Bütün hakları saklıdır. Đzinsiz başka sitelere konulamaz, hangi suretle olursa olsun çoğaltılamaz.

Bibliyografya.- Ali Fuat Başgil, Esas Teşkilat Hukuku, Đstanbul, Baha Matbaası, 1960, s.3-4; Hüseyin Nail Kubalı, Anayasa Hukuku Dersleri, Đstanbul, Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1971, s.1-2; Bülent Nuri Esen, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1970, s.12-13; Đlhan Arsel, Anayasa Hukuku (Demokrasi), Ankara, Doğuş Matbaacılık, 1964, s.4-6; Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Đstanbul, Beta, 13. Baskı, 2009, s.3-4; Mustafa Erdoğan, Anayasa Hukuku, Ankara, Orion, 4. baskı, 2007, s.27-30; Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, Bursa, Ekin, 1999, s.194-196; Louis Favoreu, et al., Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Yedinci Baskı, 2004, s.1-27, 314-323; Louis Favoreu, “Le droit constitutionnel, droit de la constitution et constitution de droit”, Revue française de droit constitutionnel, no 1, 1990, s.85; Dominique Turpin, Droit constitutionnel, Paris, P.U.F., “Quadrige”, 2003, s.1-10; Bertrand Mathieu ve Michel Verpeaux, Droit constitutionnel, Paris, PUF, Coll. Droit fondamental, 2004, s.19-20; Jean-Louis Mestre, “Les emplois initiaux du l’expression ‘droit constitutionnel’”, Revue française de droit constitutionnel, no 55, 2003, s.451-472; Vlad Constantinesco ve Stéphane Pierré-Caps, Droit constitutionnel, Paris, Presses Universitaires de France, Themis droit public, Đkinci Baskı, 2006, s.7-10; Eric Oliva, Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Altıncı Baskı, 2007, s.1-4.

Bu bölümde anayasa hukukunun tanımını, konusunu, kısımlarını, anayasa hukukunda değişik yaklaşım biçimlerini, anayasa hukuku ile siyaset bilimi diğer disiplinler ve keza hukukun diğer dalları arasındaki ilişkiyi ve anayasa hukukunun tarihsel gelişimini kısaca göreceğiz. Buna göre bu bölümün planı şu şekilde olacaktır: PLÂN: I. Terminoloji II. Anayasa Hukukunun Tanımı, Konusu ve Kısımları III. Anayasa Hukukunda Yaklaşım Biçimleri IV. Anayasa Hukuku ile Siyaset Bilimi, Siyasal Felsefe ve Siyasi Tarih Arasındaki Đlişki V. Anayasa Hukuku ile Hukukun Diğer Dalları Arasındaki Đlişki VI. Anayasa Hukukunun Tarihsel Gelişimi VII. Niçin Anayasa Hukukunu Öğrenmek Gerekli? *

Bu bölüm Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi, op. cit., s.25-101’den özetlenmiştir. Daha geniş bilgi için oraya bakınız.

20

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Terminolojiyle işe başlayalım. I. TERMĐNOLOJĐ1 Bibliyografya.- Başgil, op. cit., s.3-4; Kubalı, op. cit., s.1-2; Esen, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, op. cit., .s.12-13; Arsel, Anayasa Hukuku (Demokrasi), op. cit., s.4-6; Teziç, op. cit., s.3-4; Erdoğan, Anayasa Hukuku, op. cit., s.27-29.

Burada “anayasa” ve “anayasa hukuku” terimlerini göreceğiz. A. “ANAYASA” TERĐMĐ Türkçe “anayasa” kelimesi, Đngilizce ve Fransızca constitution2 (Fransızca konstitüsyon; Đngilizce ‚konstǺ'tyuəşın okunur) kelimesinin karşılığı olarak kullanılmaktadır. Fransızca constitution kelimesi constituer3 fiilinden türemiştir. Constituer fiili ise “oluşturmak, teşkil etmek, meydana getirmek, kurmak, tesis etmek” anlamlarına gelmektedir4. O halde constitution’u “oluşum”, “kuruluş” olarak Türkçeye çevirebiliriz. Türkçede constitution kelimesinin karşılığında sırasıyla “kanun-u esasî”, “teşkilât-ı esâsiye kanunu” ve “anayasa” kelimeleri kullanılmıştır. 1876 Anayasamızın resmi adı “Kanun-ı Esasî”dir. “Esâsî”, “asıl ve temele mensup, esasla ilgili” demektir5. O halde “kanun-ı esâsî”, “asıl kanun”, “temel kanun” demektir. Dolayısıyla “temel kanun” anlamına gelen “kanun-ı esasi” terimi, “kuruluş” anlamına gelen Fransızca “constitution” terimini karşılamaktan uzaktır. 1921 ve 1924 Anayasalarımızın resmi adı ise “Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu”dur. “Teşkilât-ı esâsiye”, “esas teşkilat”, yani “temel kuruluş” demektir. Yukarıda açıkladığımız gibi Fransızca “constitution” kelimesi de “kuruluş” anlamına gelmektedir. Dolayısıyla “teşkilat” terimi, Fransızca “constitution” terimini anlam olarak karşılamaktadır. Herhalde 1920’li yıllarda bu “teşkilât”a, onu dernek, vakıf, şirket gibi özel teşkilâtlardan ayırmak amacıyla ve 1876’nın mirasıyla bir de “esâsiye” sıfatı eklendi. Böylece “teşkilât-ı esâsiyye” veya “esas teşkilât”, Fransızca constitution kelimesinin doğru bir karşılığı olarak o yıllarda Türkçede kullanılır oldu. “Anayasa” terimi, resmi olarak ilk defa 1945 yılında kullanıldı. 1924 tarihli “Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu” 1945 yılında “mana ve kavramda bir değişiklik 1. Bu konuda daha geniş bilgi için bkz.: Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, Bursa, Ekin, 2. Baskı, 1999, s.131-134. 2. Đtalyanca costituzione, Đspanyolca constitucion, Almanca Verfassung. 3. Đngilizce constitute fiili. 4. Tahsin Saraç, Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, Đstanbul, Adam Yayınları, 1990, s.310 (constituer maddesi). 5. Ferit Devellioğlu, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara, Aydın Kitabevi, 1984, s.271 (“esâsî” maddesi).

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

21

yapılmaksızın Türkçeleştirilmiş” ve yerine 10 Ocak 1945 tarih ve 4695 sayılı “Anayasa” kabul edilmiştir. Bu Anayasa, 1952 yılında kaldırılarak, 1924 tarihli “Teşkilât-ı Esâsiye Kanunu” tekrar yürürlüğe konulmuştur. 1961 ve 1982 Anayasalarımızın başlığı da “Anayasa”dır. “Anayasa” terimi “ana” ve “yasa” kelimelerinden oluşmuş bileşik bir kelimedir. “Yasa” kanun demektir. “Ana” ise bilindiği gibi yavruyu doğuran dişidir. Etimolojik olarak “anayasa” teriminin, “yasaların anası”, yani “yasaların kendisinden doğduğu yasa” anlamına geldiği söylenebilir. B. “ANAYASA HUKUKU” TERĐMĐ “Anayasa hukuku” karşılığında Fransızcada droit constitutionnel (druva konstitüsyonel okunur), Đngilizcede constitutional law (‚konstǺ'tyuəşınl lo: okunur) terimi kullanılmaktadır. Bu terimler sıfat tamlaması şeklindedir. Fransızca droit ve Đngilizce law, “hukuk” demektir. Fransızca constitutionnel, Đngilizce constitutional ise yukarıda anlamını açıkladığımız constitution isminin sıfat halidir. Ülkemizde droit constitutionnel / Constiutional law yerine 1930’lu yılların sonuna kadar “hukuk-u esâsiye” tabiri kullanıldı. Bu tabirin “esasiye hukuku”, “esasî hukuk”, “esas hukuk” şekilleri de kullanılmıştır. 1930’lu yılların sonlarından itibaren ise “esas teşkilât hukuku” tabiri kullanılmaya başlanmıştır. Esas teşkilât hukuku terimi günümüzde artık terk edilmiştir. 1940’lı yıllarda “esas teşkilât hukuku” terimi yerine ara ara “ana hukuk”, “devlet ana hukuku” gibi tabirler kullanılmışsa da bunlar tutmamıştır. “Anayasa hukuku” tabirini istisnaen 1940’lı yıllarda kullananlar varsa da bu tabirin gerçek anlamda yaygınlaşması 1960’lardan itibaren olmuştur. Anayasa hukuku teriminin günümüzde büyük ölçüde yerleştiğini ve genel kabul gördüğünü söyleyebiliriz. Aslında “anayasa hukuku” terimi eleştiriye açık bir terimdir. Yasa, kanun demek olduğuna göre, anayasa hukuku “ana kanun hukuku” demek olur. Oysa hukuk kanundan ibaret bir şey değildir. Kanun, hukukun kendisi değil, konusudur. Nasıl medenî hukuka “medenî kanun hukuku”, ceza hukukuna “ceza kanunu hukuku” demek yanlış ise, droit constitutionnel’e de “anayasa hukuku” demek yanlıştır. Ancak gel gelelim, bu yanlış tabir günümüzde o derece yerleşmiştir ki, bu tabiri kullanmaktan başka bir yol kalmamıştır. Zira eskilerin dediği gibi, “galat-ı meşhur fasih-i mehcurdan evlâdır”6 ve Latinlerin dediği gibi error communis facit ius7.

6. Yaygın hata terkedilmiş doğrudan yeğdir (Ali Fuat Başgil, Esas Teşkilat Hukuku, Đstanbul, Baha Matbaası, 1960, s.3; Erdoğan Teziç, Anayasa Hukuku, Đstanbul, Beta, 13. Baskı, 2009, s.3). 7. Ortak hata hukuk yaratır (Türk Hukuk Kurumu, Türk Hukuk Lügatı, Ankara, Türk Hukuk Kurumu Yayınları, 1944, s.560).

22

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

II. ANAYASA HUKUKUNUN TANIMI, KONUSU VE KISIMLARI8 Anayasa ve anayasa hukuku terimlerini gördükten sonra şimdi anayasa hukukunun tanımını, konusunu ve kısımlarını görelim. A. TANIMI Birçok yazar anayasa hukukunu çok değişik şekillerde tanımlıyorsa9 da bu tanımların ortak özelliklerinden hareketle şöyle bir anayasa hukuku tanımı yapılabilir: TANIM: Anayasa hukuku, yasama, yürütme ve yargı gibi devletin temel organlarının kuruluşunu, işleyişini ve bu organlar arasındaki karşılıklı ilişkileri ve devlet karşısında vatandaşların temel hak ve özgürlüklerini düzenleyen hukuk kurallarını inceleyen bir hukuk bilimi dalıdır.

B. KONUSU Anayasa hukukunun belli başlı iki veçhesi vardır: Bunlardan birincisi devletin temel organlarıyla, ikincisi ise vatandaşların temel hak ve özgürlükleriyle ilgilidir. Birinci veçhesinde anayasa hukuku, yasama, yürütme ve yargıdan oluşan devletin temel organlarının, bir yandan kuruluşunu, diğer yandan işleyişini ve bu organların arasındaki karşılıklı ilişkileri incelemektedir. Đkinci veçhesinde ise anayasa hukuku, vatandaşların devlet karşındaki temel hak ve özgürlüklerini incelemektedir. ŞEMA 2.1:

Anayasa Hukukunun Konusu Devletin Temel Organları

Temel Hak ve Hürriyetler

Yasama Yürütme Yargı (1. Kuruluş; 2. İşleyiş; 3. Karşılıklı İlişkiler)

C. ANAYASA HUKUKUNUN KISIMLARI Türkiye’de anayasa hukuku genellikle kendi içinde “anayasa hukukunun genel esasları” ve “Türk anayasa hukuku” şeklinde bir ayrıma tâbi tutulmaktadır. 1. Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Türkçede kendisine yaygın olarak “anayasa hukukunun genel esasları” denen “anayasa hukukunun genel teorisi (general theory of constitutional law, théorie générale de droit constitutionnel)”, inceleme konusuna belirli bir ülkenin anayasasının kurallarından bağımsız olarak, genel ve soyut düzeyde yaklaşır. Anayasa hukukunun genel esasları, bütün anayasa düzenleri için geçerli 8. Bu konuda bkz. Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, op. cit., s.141-176. 9. Bu tanımlar konusunda bkz.: Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, op. cit., s.141-145.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

23

olabilecek genel teorik açıklamalarda bulunur. Örneğin kanunların anayasaya uygunluğunun yargısal denetimi konusunda, sadece 1982 Türk Anayasasına bakarak değil, aynı zamanda diğer ülkelerin anayasalarının bu konudaki hükümlerine bakılarak, bu konunun gösterdiği özellikler saptanırsa, bir “anayasa hukukunun genel teorisi” çalışması yapılmış olur. Böyle bir çalışmada, varılan sonuçlar, Türkiye için olduğu kadar, Almanya, Đtalya gibi anayasa yargısının bulunduğu diğer ülkeler için de genel olarak geçerli olur. Anayasa hukukunun genel teorisi (genel esasları) kısmında işlenen konular arasında şunlar sayılabilir: Anayasa kavramı, anayasacılık hareketleri, kurucu iktidar, devlet kavramı (devletin unsurları), devlet şekilleri (tek devlet-federal devlet; cumhuriyet-monarşi), kuvvetler ayrılığı, kuvvetler ayrılığına göre hükûmet sistemleri (meclis hükümeti, başkanlık rejimi, parlâmenter rejim), demokrasi teorisi, demokrasi anlayışları, egemenliğin kullanılması bakımından demokrasi tipleri (doğrudan demokrasi, yarı-doğrudan demokrasi, temsilî demokrasi), seçim sistemleri, seçim ilkeleri, temel hak ve hürriyetler, anayasa yargısı, vs. 2. Türk Anayasa Hukuku Anayasa hukukunun “Türk anayasa hukuku” kısmı, incelediği konuyu, Türkiye’de yürürlükte bulunan pozitif hukuk kuralları ve özellikle de 1982 Anayasası çerçevesinde ele alır. Bu konuyu düzenleyen hukuk kurallarının anlam ve içeriği ile ilgili sistematik açıklamalarda bulunur. Türk anayasa hukukunun yaklaşım tarzı hukuk dogmatiği yaklaşım tarzıdır. Örneğin yasama organı 1982 Türk Anayasasının 75-100’üncü maddelerinin hükümlerine göre incelenirse bir Türk anayasa hukuku çalışması yapılmış olur. Anayasa hukukunun Türk anayasa hukuku kısmında genellikle, ilk başta Türkiye’de anayasacılık hareketlerinin tarihsel gelişimini tanıtmak üzere, kısaca, Osmanlı devlet düzeni, 1808 Sened-i Đttifak, 1839 Tanzimat Fermanı, 1856 Islahat Fermanı, 1876 Kanun-u Esasisi, 1908 Kanun-u Esasi değişiklikleri, 1921 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu, 1924 Teşkilât-ı Esasiye Kanunu ve 1961 Anayasası üzerinde durulur. Daha sonra 1982 Anayasasının kurduğu anayasal düzenin incelenmesine geçilir. Burada ilk önce, Türkiye Cumhuriyetinin temel ilkeleri olarak, cumhuriyetçilik, Atatürk milliyetçiliği, lâiklik, demokratik devlet, insan haklarına saygılı devlet, hukuk devleti, sosyal devlet ilkeleri incelenir. Đlkelerden sonra anayasanın kurduğu temel hak ve özgürlükler düzeni incelenir. Burada anayasanın tanıdığı özgürlükler verilir. Özellikle bu özgürlüklerin normal ve olağanüstü dönemlerde sınırlandırılması sistemi açıklanır. Daha sonra devletin temel kuruluşunun incelenmesine geçilir. Burada yasama, yürütme ve yargı organlarının kuruluşları ve fonksiyonları ve bunların birbirleriyle olan ilişkileri açıklanır. Türk anayasa hukuku kitapları genellikle, devletin temel organlarından yargının içinde bulunan Anayasa Mahkemesinin kuruluşu ve işleyişinin ağırlıkla incelendiği bir bölüm ile sona erer.

24

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Anayasa hukukunun genel teorisi ve Türk anayasa hukuku ayrımı ve her birinin inceleme konuları şematik olarak şu şekilde gösterilebilir. ŞEMA 2.2:

AN AY AS A H U K U K U

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL TEORİSİ

TÜRK ANAYASA HUKUKU

-

-

-

Anayasa Hukuku Kavramı Anayasa Kavramı Kurucu İktidar Devlet Kavramı Devlet Şekilleri I: Monarşi-Cumhuriyet Devlet Şekilleri II: Tek Devlet-Bileşik Devlet Hükûmet Sistemleri Demokrasi: Teoriler, Anlayışlar ve Modeller Demokrasi Tipleri: Doğrudan,Yarı-Doğrudan ve Temsilî Demokrasi Seçimler Yasama Yürütme Yargı Temel Hak ve Hürriyetler Anayasa Yargısı

Osmanlı Anayasal Gelişmeleri Cumhuriyet Dönemi Anayasal Gelişmeleri Temel İlkeler (Devletin Temel Nitelikleri) Temel Hak ve Hürriyetler TBMM Üyelerinin Seçimi TBMM Üyelerinin Statüsü TBMM’nin İç Yapısı TBMM’nin Görev ve Yetkileri Cumhurbaşkanı Bakanlar Kurulu Yürütme Organının Düzenleyici İşlemleri Olağanüstü Yönetim Usûlleri Yargı Anayasa Yargısı Anayasanın Değiştirilmesi

Türk anayasa hukuku konularını biz ayrı kitapta inceledik. Bu konular için o kitabımıza bakılabilir10. Elinizde tuttuğunuz bu kitap bir “Türk anayasa hukuku” kitabı değil, bir “anayasa hukukunun genel teorisi” kitabıdır. Bu kitapta münhasıran anayasa hukukunun genel esasları konuları işlenmiştir. Planımız şu şekilde olacaktır: Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm Bölüm

1: Anayasa Hukukunun Bilgi Kaynakları 2: Anayasa Hukuku Kavramı 3: Anayasa Kavramı 4: Anayasanın Yorumu 5: Kurucu İktidar 6: Devlet Kavramı 7: Devletin Unsurları 8: Devlet Şekilleri I: Monarşi-Cumhuriyet 9: Devlet Şekilleri II: Tek Devlet-Bileşik Devlet 10: Federasyon (Federal Devlet) 11: Hükûmet Sistemleri 12: Demokrasi Kavramı: Teoriler, Anlayışlar ve Modeller 13: Demokrasi Tipleri: Doğrudan, Yarı-Doğrudan ve Temsilî Demokrasi 14: Seçimler 15: Yasama 16: Yürütme 17: Yargı 18: Temel Hak ve Hürriyetler 19: Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Denetimi: Anayasa Yargısı

10. Kemal Gözler, Türk Anayasa Hukuku, Bursa, Ekin Kitabevi Yayınları, 1999.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

25

III. ANAYASA HUKUKUNDA YAKLAŞIM BĐÇĐMLERĐ11 Anayasa hukukunun inceleme konularına tarihî, felsefî, sosyolojik ve hukukî olmak üzere değişik açılardan yaklaşılabilir. A. TARĐHÎ YAKLAŞIM Anayasa hukukunun konularına öncelikle tarihî açıdan yaklaşılabilir. Zira, başta anayasa olmak üzere, anayasa hukukunun incelediği bütün kurum ve kurallar belirli tarihsel koşulların ürünüdür. Anayasa hukukunun incelediği kurum ve kuralların ne zaman ve nasıl ortaya çıktığı tarih biliminin yöntemleriyle araştırılıp, bunların neden ibaret olduğu ortaya konabilir. Ancak unutulmamalıdır ki bu tür çalışmalar bir hukuk çalışması değil, bir tarih çalışmasıdır. B. FELSEFÎ YAKLAŞIM Đkinci olarak, anayasa hukuku konularına felsefî açıdan da yaklaşılabilir. Zira bir anayasal düzen, sadece tarihî veya hukukî bir vakıa değil, aynı zamanda bir değerler ve inançlar sisteminin somutlaşması, harekete geçirilmesidir12. Diğer yandan, anayasa hukuku kurum ve kurallarının özünü anlamak, gerçek niteliğini ortaya koyabilmek ve ayrıntılarda kaybolmamak için, felsefi bir bakış açısıyla bakmak gerekir13. Nihayet, anayasalar “daha iyi” bir düzen yaratmak amacıyla yapılır. Bir anayasayla hedeflenen bu “daha iyi”nin ortaya konulması ve ideal bir temel kuruluşun ideal ilkelerinin saptanması gerekir. Tüm bunlar ise spekülatif düşünceyi ön plânda tutarak felsefî bir yaklaşımla yapılabilir. Şüphesiz böyle bir yaklaşımda büyük yarar vardır. Ancak böyle bir yaklaşım biçimiyle yapılan çalışma bir hukuk çalışması değil, bir felsefe çalışmasıdır ve dolayısıyla anayasa hukukçularının uzmanlık alanının dışında kalır. C. SOSYOLOJĐK YAKLAŞIM Nihayet, anayasa hukuku konularına sosyolojik açıdan da yaklaşılabilir. Bu takdirde bu konular ampirik açıdan incelenir; gözlem yoluyla elde edilen veriler sistemleştirilir, genellemelere varılır, örüntüler saptanır; neticede anayasa hukuku kurum ve kurallarının “kanun”larına ulaşılmaya çalışılır. Örneğin anayasa hukukunun klasik konularından biri olan seçimler konusunda sık sık “saha çalışmaları” yapılmakta, örneğin seçmenlerin oy verme davranışları ampirik açıdan incelenmektedir. Şüphesiz anayasa hukukunun incelediği konulara sosyolojik açıdan da yaklaşılmalıdır. Bu tür konularda bir ampirik çalışma, bir 11. Bu başlık Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, op. cit., s.157-163’ten özetlenmiştir. 12. Yahya Kazım Zabunoğlu, Kamu Hukukuna Giriş, Ankara, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1973, s.25-26. 13. Yavuz Abadan, “Siyasette Nazariye ve Tatbikat Münasebeti ve Türk Anayasa Sistemi”, Đncelemeler, Ankara, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, 1960, s.95; Yavuz Abadan, “Amme Hukukunun Konusu ve Öğretim Metodu”, Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Cilt XX, 1965, Sayı 3-4, s.407.

26

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

siyasal sosyoloji çalışması, bir siyasal bilim çalışması fevkalâde gereklidir. Ancak kanımızca bu tür çalışmaları yapmak anayasa hukukçularının işi değildir. Bu tür ampirik çalışmalar, anayasa hukukunun değil, siyasal bilimin görevine girer. D. HUKUKÎ YAKLAŞIM Nihayet anayasa hukuku konularına hukukî açıdan da yaklaşılabilir. Zira anayasa hukukunun inceleme konusu olan kurum ve kurallar kaynaklarını pozitif hukukî metinlerde bulmaktadır. Bir konuya hukukî açıdan da iki değişik şekilde yaklaşılabilir: Bir kere, incelenmesi istenilen konu, pozitif hukuk kuralları çerçevesinde ele alınabilir. Bu konuyu düzenleyen hukuk kurallarının anlam ve içeriği ile ilgili sistematik açıklamalar getirilebilir. Đkinci olarak, aynı konu pozitif hukuk kurallarından ve bunların uygulanmasına ilişkin sorunlardan bağımsız olarak, genel bir düzeyde ele alınabilir. Bu yaklaşım olanaklarından birincisi, idare hukuku, ceza hukuku, medeni hukuk, ticaret hukuku gibi hukukun özel disiplinlerini, daha teknik bir terimle hukuk dogmatiğini; ikincisi ise, hukuk genel teorisini oluşturur. Hukukun genel teorisi, hukukun içeriğini değil, hukukun normatif yapısını, formel yapısını inceler. Hukuk dogmatiği belirli bir hukuk düzenini incelerken, hukukun genel teorisi, bütün hukuk düzenleri için geçerli, genel, soyut ve evrensel düzeyde açıklamalarda bulunur14. Anayasa hukuku konularına da hem dogmatik, hem de genel teori açısından yaklaşılabilir. Bir kere, belirli bir konu, belirli bir ülkede belirli bir tarihte yürürlükte olan anayasanın hükümleri çerçevesinde ele alınabilir. Bu takdirde anayasa hukuku dogmatiği çalışması yapılmış olur. Đkinci olarak, aynı konu, belirli bir anayasanın kurallarından bağımsız olarak, genel ve soyut düzeyde ele alınabilir. Bu durumda anayasa hukukunun genel teorisi çalışması yapılmış olur. Anayasa hukuku dogmatiği, belirli bir anayasa düzenini incelerken, anayasa hukukunun genel teorisi, bütün anayasa düzenleri için geçerli, genel, soyut ve evrensel düzeyde açıklamalarda bulunur. Örneğin parlâmenter sistem, 1982 Türk Anayasasının hükümlerine göre incelenirse bir Türk anayasa hukuku dogmatiği çalışması yapılmış olur. Bu çalışma sadece Türkiye için geçerli olur. Ancak parlâmenter sistem konusuna, genel, soyut düzeyde de yaklaşılabilir. Bu sistemin uygulandığı diğer ülkeler de göz önüne alınarak hepsi için geçerli olan ortak özellikler saptanabilir. Bu şekilde parlâmentarizmin temel ilkelerine ulaşılmaya çalışılır. Böyle bir çalışma, anayasa hukukunun genel teorisi çalışmasıdır. Bu çalışmada varılan sonuçların Türkiye için olduğu kadar, Almanya, Đtalya gibi parlâmenter sistemi uygulayan diğer ülkeler için de geçerli olması beklenir. 14. Hukukun genel teorisi hakkında bkz. Kemal Gözler, Hukukun Genel Teorisine Giriş, Ankara, USA Yayıncılık, 1998, s.1-23.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

27

Anayasa hukuku dogmatiği ve anayasa hukukunun genel teorisi tabirleri Türk anayasa hukuku doktrininde genel kabul görmüş tabirler değildir. Türk anayasa hukuku doktrininde, bu tabirlerden birincisi yerine Türk anayasa hukuku, ikincisi yerine ise anayasa hukukunun genel esasları ifadesi kullanılmaktadır. Đfadeler farklı da olsa, “anayasa hukuku dogmatiği–anayasa hukukunun genel teorisi” ayrımı ile “Türk anayasa hukuku–anayasa hukukunun genel esasları” ayrımı örtüşmektedir. Diğer bir ifadeyle, anayasa hukukunun genel esaslarının konularına yaklaşım biçimi “genel teori”, Türk anayasa hukukunun yaklaşım biçimi ise “dogmatik” yaklaşımdır. Yaklaşımların Eşit Değeri.- Kanımızca, yukarıda sayılan tarihî, felsefî, sosyolojik ve hukukî yaklaşım biçimlerinin eşit teorik değeri vardır. Bir çalışmada bu yaklaşımlardan birisinin seçilmesi, diğer yaklaşım biçimlerinin öneminin ve gerekliliğinin inkâr edildiği anlamına gelmez. Zira bir çalışmada kullanılan yaklaşım biçimleri ile kullanılmayan yaklaşım biçimleri, birer yaklaşım tarzı olmaları itibarıyla aynı değere sahiptirler; ve bunların arasında bir çatışma değil, birbirlerini tamamlama ilişkisi söz konusudur. Nihayet belirtelim ki, aynı değere sahip bu yaklaşım biçimlerinin geçerlilik kriterleri farklıdır. Örneğin sosyolojik yaklaşımın geçerlilik kriteri, gerçeklikle uyuşum, yani ampirik tutarlılık iken, hukukî yaklaşımınki iç mantıkî tutarlılıktır. Ayrıca bu yaklaşımların hepsini bilimsel saymak gerekir. Zira artık bilim, sadece gözlem ve deney ile tanımlanamaz. Günümüzde bilimden, iç mantıki tutarlılığa sahip önermeler sistemini; açıkçası, dilin doğru bir teşkilini anlamak gerekir15. Bu anlamda, devletin temel kuruluşuna, sosyolojik açıdan yaklaşılması ile hukukî açıdan yaklaşılması arasında bilimsellik bakımından bir fark yoktur. Sonuç: Münhasıran Hukukî Yaklaşım yahut Anayasa Hukukunun “Saf” Teorisi Kanımızca, anayasal konulara şüphesiz tarih, sosyoloji (siyasal bilim), felsefe (siyasal felsefe) açılarından da yaklaşılabilir ve yaklaşılmalıdır da. Ancak bu değişik yaklaşımlar, anayasa hukuku kitaplarında yapılmamalıdır. Her bilim dalının kendine has bir yöntemi vardır. Kanımızca bir bilim dalında, bu yöntemlerin bir karmasının yapılmasının bir yararı yoktur; dahası metodolojik bakımdan fevkalâde sakıncalıdır. Kaldı ki, tarih, sosyoloji ve felsefe formasyonundan mahrum olan bir hukukçunun anayasa hukukunda yöntem bağdaştırmacılığına gitmesi, onu kötü bir tarihçi, kötü bir siyasal bilimci, kötü bir felsefeci yapmaktan öteye götürmez. Örneğin eski yazı bilmeyen, arşiv belgelerini okuyamayan bir anayasa hukukçusu nasıl olacak da tarihi yaklaşımla anayasa hukuku alanında bilime katkı getiren orijinal çalışmalar yapacaktır? Anayasa 15. Zeki Hafızoğulları, “Hukuk ve Ceza Hukuku Biliminin Konusu ve Sınırları Sorunu”, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt XXXV, 1978, Sayı 1-4, s.274-279.

28

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

hukukçularının görevi, amatör tarihçiler, ikinci sınıf siyasal bilimciler, vasat felsefeciler olmak değil, birinci sınıf anayasa hukukçusu olmaktır. Bunun için de kendi içlerine kapanmalı, kendi uzmanlık alanlarıyla yetinmelidirler. O halde anayasa hukuku doktrini, kendisine yabancı olan unsurlardan arındırılmalıdır. Buna hukukun genel teorisinde “saflık (purity, pureté)”16 denmektedir. Anayasa hukuku kendisine yabancı tüm unsurlardan kurtulmalı, “saf (pure)” olmalıdır. Tekrar edelim: Anayasa hukukunun saf teorisi, anayasal konuların siyasal bilimle, tarihle, felsefeyle olan ilgisini inkâr etmez; ama kendi özünü belirsizleştiren bu “yöntem bağdaştırmacılığı “(syncretism, syncrétisme)”na karşı çıkar17. Anayasa hukukunun saf teorisi, ne anayasa koyucunun amaçlarından, ne de toplumsal grupların çıkarlarından etkilenmelidir. Özetle, anayasa hukukunun saf teorisi, pozitif anayasa hukukunun yapısını tahlil etmeli; ama bu hukukun oluşumunda rol oynayan toplumsal, ekonomik ve siyasal koşulları dikkate almamalıdır18. IV. ANAYASA HUKUKU ĐLE SĐYASAL BĐLĐM, SĐYASAL FELSELFE VE SĐYASAL TARĐH ARASINDAKĐ ĐLĐŞKĐ Bir üst başlıkta anayasa hukukunun inceleme konusu olana devletin temel kuruluşuna, sadece hukukî açıdan değil, aynı zamanda sosyolojik, felsefî ve tarihî açılardan da yaklaşılabileceğini, ancak hukuk alanında kalınarak bu tür yaklaşımların anayasa hukukunda kullanılmaması gerektiğini söyledik. Burada benzer bir konuya değineceğiz. Anayasa hukuku ile siyaset bilimi, siyasal felsefe ve siyasî tarih arasındaki ilişkiye değineceğiz. A. ANAYASA HUKUKU - SĐYASET BĐLĐMĐ Bibliyografya.- Francis Hamon ve Michel Troper, Droit constitutionnel, Paris, LGDJ, 29. Baskı, 2005, s.31-36; Favoreu et al., op. cit., 2004, s.19-24; Turpin, op. cit., 2003, s.1-10.

1. Konuları Arasında Ortaklık.- Anayasa hukuku ile siyaset bilimi arasında inceleme konuları itibarıyla kısmî bir ortaklık olduğu söylenebilir. Yukarıda açıklandığı gibi anayasa hukuku devletin temel organlarının kuruluş ve işleyişini incelemektedir. Siyaset biliminin konusunun ne olduğunu söylemek burada bizim üzerimize vazife değildir. Ancak siyaset bilimi kitaplarına bakıl16. Michel Troper, “Un système pur du droit: le positivisme de Kelsen”, in Pierre Bouretz (sous la direction de-), La force du droit: panorama des débats contemporains, Paris, Editions Esprit, 1991; Michel Troper, Pour une théorie juridique de l'Etat, Paris, P.U.F., Coll. “Léviathan”, 1994, s.35. 17. Hans Kelsen, Théorie pure du droit, (“Reine Rechtslehre”nin 2’nci Baskısından Charles Eisenmann Tarafından Yapılan Fransızca Çeviri), Paris, Dalloz, 1962, s.1-2. 18. Hans Kelsen, General Theory of Law and State, (Çev. Anders Wedberg), Cambridge, Massachusetts, Harvard University Press, 1946, preface, s.xiii. Bu konuda bkz. Troper, “Un système pur du droit”, op. cit., s.123; Troper, Pour une théorie juridique de l'Etat, op. cit., s.35.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

29

dığında, siyaset biliminin, çeşitli siyasal olguların yanında eskiden beri ve hâlâ siyasî iktidarı ve özelliklede devleti incelediği söylenebilir. Şüphesiz devlet ve devlet organları, modern siyaset biliminin tek inceleme konusu değildir; ancak bu konuların, eskiden olduğu gibi bugün de siyaset biliminin inceleme alanında bulunduğu söylenebilir. Devlet organları, siyaset biliminin olduğu kadar, anayasa hukukunun da inceleme konusunu oluşturur. Diğer bir ifadeyle, devlet organları konusu itibarıyla siyaset bilimi ile anayasa hukuku arasında çakışma vardır. Ancak bunun böyle olması, bu iki bilim dalının aynı veya komşu bilim dalı olduğu anlamına gelmez. Zira bunların arasında yöntem farklılığı vardır. 2. Yöntemleri Arasında Farklılık.- Anayasa hukuku, hukukun bir alt dalıdır, dolayısıyla yöntemi hukukîdir. Metodolojik bakımdan anayasa hukukunda tümden gelim yöntemi kullanılır; kuraldan olaya gidilir; kural olaya uygulanır; olaya bakılarak kuralın ne olduğu söylenmez; kurala bakılarak olayın ne olması gerektiği söylenir. Siyaset bilimi, sosyolojinin bir alt dalıdır, dolayısıyla ampirik bir bilimdalıdır. Siyaset bilimi incelediği konuya ampirik açıdan yaklaşır; gözlem yoluyla veriler elde eder; bu verileri sistemleştirir, genellemelere varır, örüntüleri saptar ve neticede incelediği konunun “kanun”larına ulaşmaya çalışır. Siyaset bilimi tüme varım yöntemini kullanır. Gözlemlediği olay ve olgulardan genel kurallara ulaşmaya çalışır. KUTU 2.1: Ana yasa Hukukçusu Siyaset Bilimciler.- Anayasa hukuku ve siyaset bilimi birbirinden farklı iki disiplin olmasına rağmen, tarihsel sebeplerle, bazı anayasa hukukçuları, siyaset bilimi alanında çalışmışlardır. Zira kara Avrupası ülkelerinde, genellikle anayasa hukuku kürsüleri, siyaset bilimi kürsülerinden daha eskidir. Bu ülkelerde siyaset bilimi gerçek anlamda İkinci Dünya Savaşından sonra gelişti. Bu süreçte siyaset bilimine ilk el atanlar, benzer konuda çalışan anayasa hukukçuları oldu. Örneğin Fransa'da Georges Burdeau ve Maurice Duverger; bizde Tarık Zafer Tunaya ve Ergun Özbudun birer anayasa hukukçusu olmalarına rağmen, ülkelerinde siyaset biliminin kurucuları ve en önemli temsilcileri arasında yer aldılar.

Sonuç.- Kanımızca anayasa hukuku ile siyaset bilimi arasında yukarıda açıklandığı gibi kısmî bir konu ortaklığı vardır. Ancak konu ortaklığının olması, bunların birbirinin yerine geçebileceği; birinin diğerine olan ihtiyacı ortadan kaldırdığı anlamına gelmez. Çünkü bu iki bilim dalının metodolojisi tamamıyla farklıdır. Metodolojileri farklı oldukça da bu iki bilim dalı farklı iki bilim dalı olarak kalacaktır. Anayasa hukuku normatif, siyaset bilimi ise ampirik bir bilim dalıdır. Bunların her ikisi de gereklidir. Bunların biri diğerinin yerine geçemez. Nasıl kriminoloji, ceza hukukunun yerine geçemez ise, siyaset bilimi de anayasa hukukunun yerine geçemez. Bunun tersi de doğrudur. Nasıl ceza hukuku, kriminolojiye olan ihtiyacı ortadan kaldırmamış ise, anayasa hukuku da siyaset bilimine olan ihtiyacı ortadan kaldırmaz.

30

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

B. ANAYASA HUKUKU – SĐYASAL FELSEFE Anayasa hukukunun inceleme konusu olan devlet kavramı, aynı zamanda siyasal felsefenin de temel inceleme konularından biridir. Ancak bu iki disiplinin yöntemleri birbirinden tamamıyla farklıdır. Anayasa hukukunun yöntemini yukarıda açıkladık. Siyasal felsefenin yöntemi ise spekülatiftir. Siyasal felsefe devlet ile ilgili değerleri araştırır. “Daha iyi” bir devlet düzeninin ne olduğunu tartışır. Devletin temel kuruluşunun ideal ilkelerinin ne olduğu konusunda yapılan bir çalışma anayasa hukuku çalışması değil, siyasal felsefe çalışmasıdır. Şüphesiz devlet olgusunu bütün boyutlarıyla anlamak için bu tür çalışmalara da ihtiyaç vardır. Ancak bu tür çalışmalar, anayasa hukukunun değil, siyasal felsefenin uzmanlık alanına girer. Anayasa hukukçularının, devletin temel organlarının kuruluş ve işleyişini düzenleyen hukuk kurallarını tahlil etmekle yetinmeleri; bunların ötesine çıkıp, söz konusu organlarla ilgili değerleri incelememeleri, bu organların idealde veya mevcuda göre daha iyi nasıl kurulup çalışabileceği konusundaki tartışmalara girmemeleri gerekir. Değer yargılarının doğruluğunu bilimsel olarak ispatlamanın bir yolu yoktur. B. ANAYASA HUKUKU – SĐYASÎ TARĐH Yürürlükten kalkmış anayasalar tarafından öngörülen temel kuruluş ile ilgili olarak anayasa hukuku çalışması yapılabilir. Bu tür bir çalışma da anayasa hukuku çalışmasıdır. Yeter ki söz konusu temel kuruluş, mülga anayasanın kurallarına dayanılarak incelensin. Örneğin 1876 Kanun-ı Esasisine göre Osmanlı devletinin yasama, yürütme ve yargı organlarının kuruluş ve işleyişi incelenebilir. Eğer bu inceleme o zaman yürürlükte olan hukuk kurallarının tahlilinde ibaretse bu çalışma bir anayasa hukuku çalışmasıdır. Ancak bu çalışmada o zaman yürürlükte olan hukuk kuralları bir yana bırakılıp, 1876 Kanun-ı Esasisini hazırlayan tarihsel koşullar, yahut Kanun-ı Esaside yapılan değişikliklere sebep olan siyasal faktörler, Meclis-i Mebusanda temsil edilen siyasal güçler, vs. incelenmeye kalkılırsa, artık anayasa hukuku alanından çıkılmış, tarih alanına girilmiş olur. Şüphesiz devletin temel kuruluşuyla ilgili tarih çalışmalarına da ihtiyaç vardır. Devletin belirli bir andaki temel teşkilatı, birden bire ortaya çıkmış bir teşkilat değildir. Bu teşkilat, kaçınılmaz olarak belirli bir tarihsel sürecin ürünüdür. Bu sürecin de ortaya konulmasında yarar vardır. Ancak bunu yapmak, anayasa hukukunun değil, siyasî tarihin alanına girer. Örneğin 1982 Anayasası tarafından kurulmuş olan temel teşkilatı incelemek anayasa hukukunun görevi, ama 1982 Anayasasının hangi tarihi koşullarda hazırlandığını, örneğin 12 Eylül 1980 askerî darbesini incelemek siyasî tarihin görevidir.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

31

V. ANAYASA HUKUKU ĐLE HUKUKUN DĐĞER DALLARI ARASINDAKĐ ĐLĐŞKĐLER Anayasa hukuku adı üstünde bir hukuk dalıdır. Hukuk ise kamu hukuku ve özel hukuk olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Anayasa hukuku kamu hukukunun bir dalıdır. Kamu hukukunun diğer kolları ise uluslararası kamu hukuku, idare hukuku, malî hukuk ve ceza hukukudur. Kamu hukukunun bütün dalları konu itibarıyla devlet ile ilgilidir. Uluslararası kamu hukuku, bir devlet ile diğer bir devlet veya devletler veya uluslararası kuruluşlar arasındaki ilişkileri; idare hukuku, devletin esas itibarıyla yürütme organının bir parçası olan ve kendisine “idare” denilen teşkilatın kuruluş ve işleyişini; malî hukuk devletin gelir ve giderlerini, ceza hukuku devletin cezalandırma hakkını incelemektedir. O nedenle anayasa bütün bu kamu hukuku dalları ile çok yakın ilişki içinde olması doğaldır. Hatta anayasa hukuku ile bu kamu hukukunun diğer dalları arasında zaman zaman konu tedahülleri (konuların iç içe geçmesi) de söz konusu olmaktadır. Örneğin devletin bir organı olan “yürütme organı”, hem anayasa hukukunun, hem de idare hukukunun inceleme alanına girer. Genellikle yürütme organının üst kısımlarının (Cumhurbaşkanı, Başbakan, Bakanlar Kurulu, bakanların) esas itibarıyla idare hukukunun değil, Anayasa hukukunun inceleme alanına girdiği söylense de, bütün idare hukuku kitaplarında Cumhurbaşkanı, Başbakan, Bakanlar Kurulu, bakanlar da incelenmektedir. Keza yürütme organının düzenleyici işlemleri (KHK, tüzük, yönetmelik) hem anayasa hukukunda, hem de idare hukukunda incelenir. KUTU 2.2: “Anayasa Hukuku Geçer, İdare Hukuku Baki Kalır”.- Fransa ve Türkiye gibi pek çok anayasanın yapıldığı ülkelerde, idare hukuku, anayasa hukukuna nazaran daha istikrarlıdır. Yeni anayasayla devletin temel kuruluş yeniden belirlenir; ama “idare”nin kuruluş ve işleyişi büyük ölçüde aynı kalır. Bu durumu ifade etmek için Almanya’da “anayasa hukuku geçer; idare hukuku baki kalır (Verfassungsrecht vergeht, Verwaltungsrecht besteht)” özdeyişi kullanılmaktadır19. Bu özdeyiş, idare hukukunun devamlılığını dile getirir ki, bu büyük ölçüde doğrudur. Örneğin Fransa’da 1789 Devriminden bu yana, 16 Anayasa ve 19 geçici rejim görülmesine20, yani Anayasa kuralları iki yüzyılda 30 küsur defa değişmesine rağmen, idare hukuku kuralları büyük ölçüde değişmeden kalmış, anayasal gelişmelerden büyük ölçüde etkilenmemişlerdir21.

Anayasa hukuku ile kamu hukukunun diğer dalları olan malî hukuk ve ceza hukuku arasında da çok sıkı ilişkiler vardır. Malî hukukun temel ilkelerinden pek çoğu (örneğin, “kanunsuz vergi olmaz” ve dolayısıyla “temsilsiz vergi olmaz” ilkesi) aynı zamanda anayasa hukukunda da incelenir. Zira bu ilke nedeniyle tarihte parlâmentolar ortaya çıkmış ve daha sonra yasama yetkisini yavaş 19. Hartmut Maurer, Droit administratif allemand (Çev: Michel Fromont), Paris, L.G.D.J., 1994, s.21. 20. Dmitri Georges Lavroff, Le droit constitutionnel de la Ve République, Paris, Dalloz, 1995, s.19-21. 21. Georges Vedel, “Discontinuité du droit constitutionnel et continuité du droit administratif: le rôle du juge”, Mélanges Marcel Waline, Paris, LGDJ, 1974, s.777.

32

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

yavaş ele geçirmişlerdir22. Bugün Türkiye’de malî hukukun pek çok ilkesi 1982 Anayasasında (örneğin m.73, 161-165) bulunmaktadır. Aynı şekilde ceza hukukunun temel ilkelerinden pek çoğu da günümüzde anayasal ilke durumundadır. Örneğin Türkiye’de 1982 Anayasasının 37 ve 38’inci maddelerinde neredeyse ceza hukukunun bütün temel ilkeleri sayılmaktadır. Hatta günümüzde eskiden pek görülmediği ölçüde anayasa hukuku ile özel hukuk dalları arasında da yakın ilişkiler ortaya çıkmaktadır. Zira bir kere özel hukukun temelinde bulunan mülkiyet hakkı, özel teşebbüs hürriyeti gibi temel hak ve hürriyetler, hep anayasal temel hak ve hürriyetler konumundadır. Örneğin 1982 Türk Anayasası özel hukukun inceleme sahasında bulunan, mülkiyet (m.35), dernekler (m.35), aile (m.41), sözleşme hürriyeti (m.49) toplu iş sözleşmesi (m.53) gibi pek çok konuyu doğrudan doğruya veya dolaylı olarak düzenlemiştir. Đkinci olarak, özel hukukla ilgili bir konu anayasada ayrıca düzenlenmemiş olsa bile, özel hukuk kurallarının da anayasanın diğer kurallarına (örneğin eşitlik ilkesine) uygun olma zorunluluğu vardır. Zira, özel hukuk alanındaki medenî kanun, borçlar kanunu, ticaret kanunu gibi temel kanunlar da normlar hiyerarşisinde anayasanın altında yer almakta ve dolayısıyla anayasaya uygun olmak zorundadırlar. Keza aynı sebepten dolayı, hukuk alanındaki temel kanunlar (medenî, borçlar, ticaret ve ceza kanunları) anayasa mahkemelerinin yargısal denetimine tâbidir. Örneğin Türkiye’de Anayasa Mahkemesinin Medenî Kanunda, Ticaret Kanunundaki ve Ceza Kanunundaki pek çok hükmü iptal ettiği görülmüştür (Örnek için aşağıdaki KUTU 2.3’e bakınız). Böyle bir ortamda, özel hukukçuların anayasa hukukuna ilgisiz kalmaları beklenemez. Neticede, özel hukukun artan bir oranda anayasallaştığından söz edilmektedir. KUTU 2.3: ÖRNEK ANAYASA M AHKEMESİ KARARL ARI Örnek 1.- 1926 tarihli eski Türk Medenî Kanununun 310’uncu maddesinin ikinci fıkrası cinsel ilişki sırasında erkeğin evli olması durumunda hâkimin babalığa hükmetmesini yasaklıyordu. Böylece evlilik dışında doğan çocuk ile doğal babası arasında (doğal babasının bir başka kadınla evli olmasından dolayı) sahih nesep ilişkisi kurulamıyor ve bu şekilde doğan çocuk, gerçek babasının soyadını taşıyamıyor ve onun mirasçısı olamıyordu. Eski Medenî Kanunun bu hükmü (m.310/2), 1961 Anayasasının eşitlik ilkesini düzenleyen 12’nci ve “aile Türk toplumunun temelidir” diyen 35’inci maddesine aykırı olduğu gerekçesiyle Anayasa Mahkemesi tarafından 21 Mayıs 1981 tarih ve E.1980/29, K.1981/22 sayılı kararıyla iptal edilmiştir (AMKD, Sayı 19, s.102-129). Örnek 2.- 1926 tarihli eski Türk Medenî Kanununun 443’üncü maddesinin ikinci fıkrası, nesebi gayri sahih çocuğun babasından nesebi sahih çocukların aldığı mirasın yarısı oranında miras almasını öngörüyordu. Bu hüküm, bir babanın nesebi sahih çocukları ile nesebi gayri sahih çocukları arasında eşitsizlik yaratıyordu. Bu hüküm Anayasa Mahkemesi tarafından 11 Eylül 1987 tarih ve E.1987/1, K.1987/18 sayılı kararıyla iptal edilmiştir (AMKD, Sayı 23, s.306-308). Örnek 3.- 1926 tarihli eski Türk Medenî Kanununun 292’inci maddesi zina mahsulü çocuğun tanınmasını yasaklamıştı. Bu hüküm Anayasa Mahkemesi tarafından 28 Şubat 1991 tarih ve E.

22. Kemal Gözler, “Đngiltere’de Parlamento Neden ve Nasıl Ortaya Çıktı: Malî Hukukun Anayasa Hukukundan Eskiliği Üzerine Bir Deneme”, Prof. Dr. Mualla Öncel’e Armağan, Ankara, Ankara Ü. Hukuk Fakültesi Yayınları, 2009, c.I, s.365-374 (www.anayasa.gen.tr/mali-hukuk.htm).

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

33

1990/15, K.1991/5 sayılı kararıyla Anayasaya aykırı görülerek iptal edilmiştir (AMKD, Sayı 27, Cilt 1, s.161-181). Örnek 4.- 1926 tarihli eski Türk Ceza Kanununun 441’inci maddesi kocanın zinasını karının zinasına göre farklı bir şekilde cezalandırıyordu. 440’ıncı maddeye göre karının zina suçunu işleyebilmesi için bu fiili bir defa yapması yeterli iken, 441’inci maddeye göre ise kocanın zina suçunu işleyebilmesi için karısı ile ikamet etmekte olduğu evde yahut herkesçe bilinecek surette başka yerde karı koca gibi geçinmek için bir kadını tutması gerekiyordu. Anayasa Mahkemesi bu hükmü Anayasanın eşitlik ilkesine aykırı görerek 23 Eylül 1996 tarih ve E. 1996/15, K.1996/34 sayılı Kararıyla iptal etmiştir (AMKD, Sayı 32, c.2, s.800-809).

Türkiye’de Anayasa Mahkemesi kararlarının özel hukuka etkisi konusunda AÜHF Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü tarafından iki sempozyum düzenlenmiştir. Bkz.: Banka ve Ticaret Hukuku Araştırma Enstitüsü, Özel Hukuk ve Anayasa Mahkemesi Kararları Sempozyumu, Ankara, BTHAE Yayınları, I: 2001; II, 2004. Anayasa Mahkemesi kararlarının ceza hukukuna etkisi veya Anayasa Mahkemesinin ceza hukukuyla ilgili bazı kararlarının eleştirisi hakkında bkz.: Ersan Şen, 1962-1997 Anayasa Mahkemesi Kararlarında Ceza Hukuku, Đstanbul, Beta Yayınevi, 1998; Doğan Soyaslan, “Ceza Hukuku ile Diğer Hukuk Dalları ve Özellikle Anayasa Hukuku’nun Đlişkisi”, Prof. Dr. Jale G. Akipek’e Armağan, Konya, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları, 1991, s.105-144.

Hukukun Diğer Dallarının Anayasallaşması23 Günümüzde anayasalar, diğer hukuk dallarının kuralları karşısında üstünlüğünü tartışmasız bir şekilde kurmuş durumdadırlar. Artık hukukun diğer dalları “anayasal temeller” üzerinde durmaktadır. Anayasanın temel ilkeleri hukukun diğer dallarını da etkilemektedir. Artık medenî hukukun, ticaret hukukunun, ceza hukukunun, iş hukukunun anayasal temelleri vardır. Aslında anayasanın bu üstünlüğü, tamamıyla mantıksaldır. Anayasa, normlar hiyerarşinde medenî kanun, ticaret kanunu, ceza kanunu gibi diğer kanunların üstünde yer aldığına göre, bu kanunların anayasanın etkisi altında bulunması gayet doğaldır. Diğer yandan, anayasa ile diğer kanunlar arasındaki bu hiyerarşik ilişkinin benzeri, anayasa mahkemeleri ile diğer yüksek mahkemeler (yargıtay, danıştay, vs.) arasında da kısmen vardır. Örneğin Türkiye’de Anayasa Mahkemesi ile diğer mahkemeler arasındaki görev uyuşmazlıklarında Anayasa Mahkemesinin kararı esas alınır (1982 Anayasası, m.158/3). Bu nedenle, gerek bizde, gerek başka ülkelerde, anayasa mahkemelerinin kendi anlayışlarını hukukun değişik dallarına empoze edebildikleri görülmektedir24. Bu duruma Louis Favoreu, “hukukun diğer dallarının anayasallaşması süreci (constitutionnalisation des diverses branches du droit)” ismini vermektedir25. Bu şu anlama geliyor ki, bugün, medenî hukuk, ticaret hukuku, ceza hukuku, idare hukuku, vergi hukuku, iş hukuku gibi hukukun değişik dallarının uzmanları, kendi alanlarının temel 23. Bu konuda bkz. Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, op. cit., s.194-196; Dominique Turpin, Droit constitutionnel, Paris, P.U.F., “Quadrige”, 2003, s.7; Bertrand Mathieu ve Michel Verpeaux, Droit constitutionnel, Paris, PUF, 2004, s.19-20. 24. Turpin, Droit constitutionnel, op. cit., s.7. 25. Louis Favoreu, “Le droit constitutionnel, droit de la constitution et constitution de droit”, Revue française de droit constitutionnel, no 1, 1990, s.85.

34

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

kanunlarını dikkate aldıkları gibi, anayasa kurallarını da dikkate almak zorunda kalıyorlar. Aynı şekilde hukukun değişik dallarının uzmanları, temyiz mahkemesi (yargıtay, danıştay) gibi kendi alanlarındaki yüksek mahkemelerin içtihatlarını inceledikleri gibi, anayasa mahkemelerinin içtihatlarını da incelemek zorunda kalıyorlar. Böylece anayasanın ilkeleri hukukun her alanında uygulanma imkânına kavuşuyor26. VI. ANAYASA HUKUKUNUN TARĐHSEL GELĐŞĐMĐ Anayasa hukukunun tarihsel gelişimini Fransa'da ve Türkiye’de olmak üzere ikiye ayırarak incelemek uygun olacaktır. A. FRANSA'DA Bibliyografya.- Bu başlık, Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, op. cit., s.180255’ten özetlenmiştir. Anayasa hukukunun tarihsel gelişimi konusunda ayrıca bkz.: Louis Favoreu, et al., Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Yedinci Baskı, 2004, s.11-27; Dominique Turpin, Droit constitutionnel, Paris, PUF “Quadridge”, 2003, s.1-10; Bertrand Mathieu ve Michel Verpeaux, Droit constitutionnel, Paris, PUF, Coll. Droit fondamental, 2004, s.17-22; Jean Gicquel, Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Montchrestien, 16. Baskı, 1999, s.21-36; Olivier Duhamel, “Droit constitutionnel”, in Olivier Duhamel ve Yves Meny, Dictionnaire constitutionnel, Paris, PUF, 1992, s.320-321; Louis Favoreu, “Le droit constitutionnel, droit de la constitution et constitution de droit”, Revue française de droit constitutionnel, no 1, 1990, s.71-89; Louis Favoreu, “Propos d’un ‘néo-constitutionnaliste’”, in Jean Louis Seurin (sous la direction de-) La constitutionnalisme aujourd’hui, Paris, Economica, 1984, s.23-24; Louis Favoreu, La politique saisie par le droit, Paris, Economica, 1988; Georges Burdeau, “Une survivance: la notion de constitution”, Etudes en l’honneur d’Achielle Mestre, Paris, Sirey, 1956, s.53-62; Pierre Avril, “Une revanche du droit constitutionnel”, Pouvoirs, no 49, 1989, s.5-14; François Luchaire, “De la méthode en droit constitutionnel”, Revue du droit public, 1981, s.275-329; Michel Troper, Pour une théorie juridique de l’Etat, op. cit., s.239-262; Michel Mialle, “Le droit constitutionnel et les sciences sociales”, Revue du droit public, 1984, s.263; Marcel Prélot, Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Üçüncü Baskı, 1963, s.27-35; Maurice Duverger, Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, PUF, 4. Baskı, 1959, c.I, s.VII-VIII; Benoît Jeanneau, Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, Dalloz, Sekizinci Baskı, 1991, s.1-3; Dmitri Georges Lavroff, Le droit constitutionnel de la Ve République, Paris, Dalloz, 1995, s.8-10.

Fransa’da 1789 öncesi dönemde (Ancien Régime) üniversitelerde anayasa hukukunun incelediği konulara benzer konuların incelendiği derslere “kamu hukuku (droit public)” veya “siyasî hukuk (droit politique)” ismi veriliyordu27. Fransız ihtilalinden sonra ilk defa 2 Eylül 1791 tarihli bir Directoire kararnamesiyle Dijon Hukuk Fakültesi profesörlerinden Simon Jacquinot’ya “anayasa hukuku profesörü (professeur de droit constitutionnel)” unvanı verilmiş ve kendisi “anayasayı öğretmek” ile görevlendirilmiştir28. Đzleyen yıllarda Fran26. Ibid., s.86. 27. Jean-Louis Mestre, “Les emplois initiaux du l’expression ‘droit constitutionnel’”, Revue française de droit constitutionnel, no 55, 2003, s.467. 28. Ibid.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

35

sa’da üniversiteler kaldırılmış, yerlerine “merkez okulları (Écoles centrales)” kurulmuştur. Bu okullarda ise anayasa hukuku alanına giren konular “anayasa hukuku” başlığı altında değil, “yasama dersi (cours de législation)” ismi altında okutulmuştur29. Bir üniversitede ilk defa bir “anayasa hukuku” kürsüsü, 31 Mart 1797 tarihinde Đtalya’da Ferrara Üniversitesinde kurulmuştur. Bu kürsüye Giuseppe Compagnoni di Luzo atanmıştır30. Giuseppe Compagnoni di Luzo aynı yıl Elementi di diritto costitutizionale... isimli eserini yayınlamıştır. Kısa bir süre sonra Giuseppe Compagnoni di Luzo görevinden alınmış yerine hakim Grazio Ronchi-Braccioli atanmıştır. Ancak bu kürsü, Ferrara’nın 23 Mayıs 1799 tarihinde Avusturyalılar tarafından işgal edilmesi sonucu lağvedilmiştir31. Fransa’da ise 1834 yılında ilk anayasa hukuku kürsüsü ünlü devlet adamı François Guizot tarafından Paris Hukuk Fakültesinde kurulmuştur. Bu kürsüye ilk defa Pellegrino Rossi atanmıştır32. Napolyon III zamanında kürsü kaldırılmış, 1878’de yeniden kurulmuştur33. Fransız anayasa hukukunun gelişmesinde üç dönem gözlemlenebilir: Birinci dönem “klasik”, ikinci dönem “siyasal bilim”, üçüncü dönem ise “yeni anayasa hukuku” dönemidir. 1. Birinci Dönem: Anayasa Hukukunun Klasik Teorisi Başlangıcından 1950’ye kadar devam eden birinci döneme “anayasa hukukunun klasik teorisi” ismi verilebilir. Bu klasik teorinin en ünlü temsilcileri olarak Adhémar Esmein34 (Ademar Esmeyn okunur), Raymond Carré de Malberg35 36 37 (Remon Kare dö Malber okunur), Léon Duguit (Leon Dügi okunur), Maurice Hauriou 38 (Moris Oryu okunur), Joseph Barthélemy ve Paul Duez (Jozef Bartelemi ve Pol Düez 39 okunur), Julien Laferrière (Jülyen Laferiyer okunur) ve son temsilcisi olarak Georges 29. Ibid., s.468-469. 30. Marcel Prélot, Institutions politiques et droit constitutionnel, Paris, Dalloz, Üçüncü Baskı, 1963, s.31; Mestre, op. cit., s.469; 31. Mestre, op. cit., s.470. 32. Prélot, op. cit., s.31. P. Lavigne, “Le comte Rossi, premier professeur de droit constitutionnel français”, Mélanges J.-J. Chevallier, Paris, Cujas, 1977, s.173-178’den nakleden Turpin, op. cit., s.6; Mestre, op. cit., s.471. 33. Maurice Duverger, Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, PUF, 1962, c.1, s.1. 34. Adhémar Esmein, Eléments de droit constitutionnel français et comparé, Revue par Henry Nézard, Paris, Recueil Sirey, Cilt I, 1927 (650 s.); Cilt II, 1928 (695 s.). (AÜHF Kütüphanesi: K.4291). 35. Raymond Carré de Malberg, Contribution à la théorie générale de l’Etat, Paris, Librairie de la Société du Recueil Sirey, Cilt I: 1920 (638 s.); Cilt II: 1922 (839 s.) (1962’de Editions du Centre national de la recherche scientifique tarafından fotomekanik usûlle bir tıpkı basımı yapılmıştır). 36. Léon Duguit, Traité de droit constitutionnel, Paris, Ancienne Librairie Fontemoing, (Đkinci Baskı: 1921-1925; Üçüncü Baskı, Cilt I: 1927; Cilt II 1928). 37. Maurice Hauriou, Précis de droit constitutionnel, Librairie du Recueil Sirey, 1929. 38. Joseph-Barthélemy ve Paul Duez, Traité de droit constitutionnel, Paris, Librairie Dalloz, 2. Baskı, 1933, 955 s. 39. Julien Laferrière, Manuel de droit constitutionnel, Paris, Domat Montchrestien, 1947, 1112 s.

36

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Vedel40 (Jorj Vedel okunur) sayılabilir. Bu dönemin en önemli özelliği, anayasal metinlerin incelenmesine büyük önem verilmesidir. Klasik teori, esas itibarıyla, devletin yüksek organlarının kuruluşunu ve işle41 43 42 A. Esmein M. Hauriou L. Duguit yişini, birbirleriyle olan karşılıklı ilişkilerini incelemekle yetiniyordu. Diğer bir ifadeyle klasik teori “yönetenleri” inceliyor, “yönetilenleri” ise görmezden geliyordu. Yönetilenlerin temel hak ve özgürlükleri gibi konular klasik doktrinde nadiren işlenmiştir. Keza klasik teori yönetenlerin iktidara geliş süreçleriyle, yani siyasal partiler ve seçim sistemleri gibi konularla da pek ilgilenmiyordu44. Devlet, devletin kişiliği, egemenlik, devlet çeşitleri, federal devlet, üniter devlet, monarşi, cumhuriyet, kuvvetler ayrılığı, başkanlık sistemi, parlâmenter rejim, doğrudan demokrasi, yarı-doğrudan demokrasi, temsilî demokrasi, anayasa teorisi, kurucu iktidar gibi anayasa hukukunun temel kavram, kurum ve ayrımları işte bu klasik dönemin ürünüdürler. KUTU 2.4: FRANSIZ ANAYASA HUKUKUNUN ALTIN ÇAĞI Fransız anayasa hukuku doktrini, 1920’li yıllarda yakaladığı düzeyi bir daha yakalayamamıştır. Bu yıllarda Raymond Carré de Malberg, Léon Duguit ve Maurice Hauriou, üç büyük anayasacı, anayasa hukukunda üç büyük okul kurmuştur. Carré de Malberg anayasa hukukunda “pozitivist teori (théorie positiviste)”nin öncülüğünü yapmıştır. Kendisi Strasbourg Hukuk Fakültesi profesörü olduğu için temsilciliğini yaptığı bu akıma, “Strasbourg Okulu (Ecole de Strasbourg)” da denir. Léon Duguit (1859-1928) tamamen objektif verilere dayanan, tüm metafizik düşünceleri reddeden bir anayasa hukuku teorisi kurmaya çalışmıştır. Hukukun kaynağı olarak sosyal dayanışma olgusunu görmüştür. Bu nedenle Duguit’nin teorisine “realist teori (théorie réaliste)”, “objektivist teori (théorie objectiviste)”, “sosyal dayanışmacı teori” gibi isimler verilmektedir. Duguit, Bordeaux Hukuk Fakültesi dekanı olduğu ve bu Fakültede 42 yıl çalıştığı için öncüsü olduğu akıma “Bordeaux Okulu (Ecole de Bordeaux)” da denmektedir45. Maurice Hauriou “müessese teorisi (théorie de l’institution)”nin kurucusu olmuştur. Kendisi Toulouse Hukuk Fakültesi’nin dekanı olduğu için bu akıma “Toulouse Okulu (Ecole de Toulouse)” da denmektedir. Fransız anayasa hukukunun klasik doktrini 1930’lardan itibaren daha da klasikleşmiş, kendi sistemi içinde dört başı mamur eserler ortaya çıkarmıştır. Barthélemy ve Duez’in, Laferrière’in, Vedel’in eserleri artık klasik teorinin doruk noktasında yer alır. Plânları, konuları, inceleme stilleri mükemmeldir. Neyin, nasıl anlatıldığı açıktır. Artık bazı konularda yapılan ayrımlar, kullanılan kavramlar standart hale gelmiştir. Bu teori gerçek anlamıyla artık “klasik”tir.

40. Georges Vedel, Manuel élémentaire de droit constitutionnel, Paris, Librairie du Recueil Sirey, 1949, (Tıpkı basımı aynı yayınevi tarafından 1989’da Paris’te yapılmıştır) 41. http://en.wikipedia.org/wiki/File/Adhémar_Esmein (Kasım 2009) 42. http://cerccle.u-bordeaux4.fr/colloque-des-29-et-30- (Kasım 2009) 43. www.hauriou.net/maurice.hauriou.html (Kasım 2009) 44. Ibid. 45. Léon Duguit sadece anayasa hukuku alanında değil, idare hukuku alanında da bir teorinin kurucusu olmuştur. Bu akıma da idare hukukunda “kamu hizmeti okulu (Ecole de service public)” denmektedir.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

37

2. Đkinci Dönem: Anayasa Hukukunda Siyasal Bilim Yaklaşımı46 1950’den itibaren klasik teorinin yerini siyasal bilim yaklaşımı almaya başlamıştır. Siyasal bilim yaklaşımının önde gelen savunucusu önce Bordeaux Hukuk Fakültesi’nde, sonra da Paris Hukuk Fakültesinde profesör olan Maurice Duverger’dir (Moris Düverger okunur). Duverger, klasik teorinin yaklaşımının gerçek dışı olduğunu, bu teorinin ortaya attığı kavram ve kategorilerin yapay olduğu47 M. Duverger nu ileri sürmüş, devletin ve hükûmetin a priori anlaşılışı ile uğraşmaktan ziyade, olguların analizine dayanan, metafizik olmayan, sosyolojik bir yaklaşımı savunmuştur48. 1950’li ve sonraki yıllarda anayasa hukuku alanında siyasal bilim yaklaşımı hâkim olmuştur. 1954’te Fransa’da hukuk fakültelerinin resmî ders programlarında “anayasa hukuku (droit constitutionnel)” ismi yanına bir de “siyasal kurumlar (institutions politiques)” ismi eklenmiştir. Bu ikinci dönemde sadece klasik teorinin konularına bakış açısı değişmedi; klasik teorinin incelediği konular da tümden değişti. Artık sadece devlet ve yöneticiler değil, yönetilenler de inceleniyordu. Örneğin 1960’lı, 1970’li yıllarda yazılmış Droit constitutionnel et institutions politiques (Anayasa Hukuku ve Siyasal Kurumlar) isimli herhangi bir manuel’e bakılırsa, incelenen konular arasında, siyasal iktidar, propaganda, siyasal inanışlar, meşruluk tipleri, ideolojiler, seçim, seçim sistemleri, baskı grupları, siyasal partiler, parti sistemleri, kamuoyu, demokratik ve otoriter rejimler gibi düpedüz siyasal bilim konularının olduğu görülür. Bu konuların yanında artık devlet ve devlet çeşitleri, anayasa çeşitleri, anayasanın üstünlüğü, anayasa yargısı, kurucu iktidar, millî egemenlik ilkesi ve bu ilkeye göre demokrasi tipleri (doğrudan demokrasi, temsilî demokrasi), kuvvetler ayrılığı ilkesi ve buna göre hükûmet sistemleri (meclis hükûmeti, parlâmenter sistem, başkanlık sistemi) gibi klasik anayasa hukuku konuları ya hiç, ya da hak ettikleri ölçüde yer almıyordu. 1970’li yıllarda siyasal bilim yaklaşımı öyle güçlendi ki, siyasal olguların incelenmesinde siyasal bilimin tekel sahibi olduğu, siyasal olguların hukukî açıdan incelenemeyeceği iddiasına kadar varıldı. Siyasal bilim yaklaşımının hâkimiyeti altındaki bu yıllarda, birçok anayasa hukukçusu, anayasa hukukunu bir “hukuk” olarak mütalâa etmekten ve bir “hukukçu” gibi davranmaktan çekindiler. 46. Turpin buna “politistlerin bakış açısı (point de vue des politistes)” demektedir (Turpin, op. cit., s.3). Yazarın “politistler (politistes) ile kastettiği şey, “political scientists”’tir. Favoreu ise bu yaklaşım biçimine “politiko-merkezcilik (politico-centrisme)” demektedir. Bu ifadelerin Türkçe çevirisi pek güzel durmadığından “siyasal bilim yaklaşımı” ifadesini kullanmayı uygun gördük. 47. http://standupforamerica.files.wordpress.com/2009/05/maurice-duverger.jpg 48. Maurice Duverger, Droit constitutionnel et institutions politiques, Paris, PUF, Dördüncü Baskı, 1959, c.I, s.VII-VIII.

38

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

3. Üçüncü Dönem: Yeni Anayasa Hukuku Nihayet 1980’li yılların ikinci yarısından itibaren siyasal bilim yaklaşımı gerilemeye başladı. Fransa’da siyasal bilim yaklaşımına en ağır eleştirileri yönelten ve “yeni anayasacılık”ın öncülüğünü yapan kişi, hiç şüphesiz Aix-Marseille III Üniversitesi profesörü Louis Favoreu (Lüvi Favorö okunur) olmuştur49. O nedenle “yeni anayasa hukuku” anlayışına “Aix-en-Provence okulu (Ecole d’Aix-en-Provence)” da denir50

L. Favoreu

51

Louis Favoreu’ye göre anayasa, bugün bir “fikir”, bir “ideal kavram” olmaktan çıkıp, hukuken müeyyidedelendirilen ve etkileri vatandaşlar üzerinde hissedilen bir “norm” haline gelmiştir52. Yazara göre, anayasanın norm haline gelmesinin birinci sebebi anayasa yargısının yaygınlaşması ve dolayısıyla anayasa hukukunun yargısallaşmasıdır53. “Yeni anayasa hukuku (nouveau droit constitutionnel)”nun “içtihadilik”, “uygulama alanının genişlemesi” ve “diğer hukuk dalları karşısında üstünlüğünü kabul ettirme” olmak üzere başlıca üç tane ayırıcı özelliği vardır: a) Đçtihadîlik.- “Yeni anayasa hukuku”nun, “siyasal bilim yaklaşımı”na nazaran en önemli ayırıcı özelliği, “metne geri dönüş”tür. Bu bakımdan “yeni anayasa hukuku”, “klasik anayasa hukuku”na benzemektedir. Ancak klasik anayasa hukukunun metinlere atfettiği rol ile yeni anayasa hukukunun metinlere atfettiği rol arasında farklılık vardır. Klasik anayasa hukukunda metinleri yorumlayan, yazarların kendileridir. Yani klasik anayasa hukukunda, metninin yorumcusu doktrindir. Yeni anayasa hukukunda ise, anayasal metinleri yorumlayanlar artık, anayasa hukukçuları değil, anayasa mahkemeleridir. Diğer bir ifadeyle, “yeni anayasa hukuku”, anayasa metinlerinin doktrinal yorumu üzerine değil, bu metinlerin anayasa yargısı organları tarafından yapılan yorumları üzerine kuruludur. Anayasa metinlerinin anayasa yargısı organları tarafından yorumlanması sonucu, bu yeni dönemde, anayasa hukuku yargısallaşmış, yani yargıç tarafından uygulanan bir “hukuk” haline gelmiştir. Anayasal metinleri 49. Louis Favoreu, “Le droit constitutionnel, droit de la constitution et constitution de droit”, Revue française de droit constitutionnel, no 1, 1990, s.71-89; Louis Favoreu, La politique saisie par le droit, Paris, Economica, 1988; Louis Favoreu, “Propos d’un ‘néo-constitutionnaliste’”, in Jean Louis Seurin (sous la direction de-) La constitutionnalisme aujourd’hui, Paris, Economica, 1984, s.23-24.

50. Stéphane Pinon, “Le ‘nouveau droit constitutionnel’ à travers les âges”, VIIe Congrès français de droit constitutionnel, 27 septembre 2008, www.droitconstitutionnel.org/congresParis/comC2/PinonTXT.pdf (Aix-Marseille III Üniversitesi Hukuk Fakültesi Aix-enProvence’ta bulunmaktadır). 51. http://www.droitconstitutionnel.org/images/fav001.jpg (Kasım 2009) 52. Favoreu, “Le droit constitutionnel...”, op. cit., s.72. 53. Ibid.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

39

uygulayan anayasa yargısı organları anayasayı yorumlayarak anayasal normlar yaratmıştır. Bu normlar bazen anayasa metninin ilk okunuşundan çıkan normlar değildir. Hatta bazen anayasa yargısı organları, anayasa metninde pek de bulunmayan yeni normlar yaratmışlardır. Böylece anayasa yargıçları anayasa hukukunda norm yaratıcısı durumuna gelmişlerdir. Bu şekilde ortaya çıkan anayasa hukukuna “jürisprüdansiyel (jurisprudentiel, içtihadî) anayasa hukuku” denmektedir. Klasik teoride anayasa hukuku, bir doktrin hukukuydu. Oysa yeni anayasa hukuku, bir içtihat hukukudur. b) Anayasa Hukukunun Uygulama Alanında Genişleme54.- Klasik anayasa hukuku devletin temel organlarının kuruluşunu ve işleyişini inceliyordu. Yeni anayasa hukuku ise sadece bunları değil, aynı zamanda hukukun kaynaklarını, ulusal ve uluslararası hukuk arasındaki ilişkileri ve temel hak ve özgürlükleri incelemektedir. Diğer bir ifadeyle, yeni anayasa hukukunun üç ayrı konusu vardır: Kurumlar, normlar ve özgürlükler. Bu ayrımdan yola çıkarak, Louis Favoreu, yeni anayasa hukukunu üçe ayırmaktadır: Kurumsal anayasa hukuku, normatif anayasa hukuku ve maddî anayasa hukuku. aa) Kurumsal Anayasa Hukuku.- Louis Favoreu’nün “kurumsal anayasa hukuku (droit constitutionnel institutionnel)” dediği şey klasik anayasa hukukuna tekabül etmektedir. Kurumsal anayasa hukuku, devletin kurumlarının kuruluşunu ve işleyişini incelemektedir. Bu bakımdan klasik anayasa hukukuna genel olarak benzemektedir. bb) Normatif Anayasa Hukuku 55.- Louis Favoreu’nün “normatif anayasa hukuku (droit constitutionnel normatif)” diye isimlendirdiği şey aslında anayasa hukuku alanında “hukukun kaynakları (sources du droit, fontes iuris)”nın incelenmesidir. Bu kısımda bir yandan ulusal normlar ile uluslararası normlar, diğer yandan, ulusal normlar ile yerel veya federe normlar ve nihayet ulusal normların kendi aralarındaki ilişkiler (normlar hiyerarşisi) incelenmektedir56. cc) Maddî Anayasa Hukuku 57.- Louis Favoreu, yeni anayasa hukukunun temel hak ve özgürlüklerin incelendiği kısmına “maddî anayasa hukuku (droit constitutionnel substantiel)” ismini vermektedir58. Louis Favoreu, Fransız anayasa hukuku literatüründe özgürlüklerin anayasa hukuku çerçevesinde incelenmediğini haklı olarak gözlemlemekte ve bundan yakınmaktadır. c) Anayasa Hukukunun Diğer Hukuk Dalları Karşısında Üstünlüğü59.Diğer hukuk dalları karşısında anayasa hukuku, müeyyide eksikliğinden dolayı uzun süre bir “aşağı hukuk”, bir “eksik hukuk” olarak görülmüştür. Günümüz54. 55. 56. 57. 58. 59.

Turpin, op. cit., s.6; Favoreu, “Le droit constitutionnel...”, op. cit., s.74-77. Favoreu, “Le droit constitutionnel...”, op. cit., s.75-76. Ibid. Ibid., s.76-77. Ibid., s.76. Turpin, op. cit., s.7-8; Favoreu, “Le droit constitutionnel...”, op. cit., s.85-87.

40

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

de, Fransız üçüncü dönem anayasa hukukçularına göre, anayasa hukuku bu eksikliği gidermekle kalmamış, diğer hukuk dallarının “üstüne” de çıkmıştır. Artık hukukun diğer dalları “anayasal temeller” üzerinde durmaktadır. Anayasanın temel ilkeleri hukukun diğer dallarını da etkilemektedir. Artık medenî hukukun, ticaret hukukunun, ceza hukukunun, iş hukukunun anayasal temelleri vardır. Aslında bu üstünlük tamamen anayasa yargısı organlarının diğer yüksek mahkemelere üstünlüğünden kaynaklanmaktadır. Fransa’da Anayasa Konseyinin kararlarının gücü Fransız Temyiz Mahkemesi (Cour de Cassation)’nin ve Fransız Devlet Şurası (Conseil d’Etat)’nın kararlarının gücünün üstünde yer alır. O halde anayasa hukukunu uygulayan anayasa yargısı organları kendi anlayışlarını hukukun değişik dallarına empoze edebilmektedirler60. Diğer hukuk dallarının anayasallaşması konusuna yukarıda 33’üncü sayfada değinmiştik. Bu konuda daha geniş bilgi için oraya bakınız. Burada sadece şunu söyleyelim: Diğer hukuk dallarının anayasallaşması, yeni anayasa hukukunun ayırıcı bir özelliğidir. Sonuç Fransa’da anayasa hukuku alanında artık siyasal bilim yaklaşımı tamamıyla terk edilmiş, yerini “yeni anayasa hukuku” anlayışı almıştır. Bunun en güzel göstergesi anayasa hukuku kitaplarının başlıklarında görülmektedir. Yukarıda belirttiğimiz gibi, Fransa'da 1960’lı, 79’li ve 80’li yıllarda yazılmış anayasa hukuku kitapları “anayasa hukuku ve siyasal kurumlar (droit constitutionnel et institutions politiques)” başlığını taşıyordu. Artık Fransa’da yeni yazılan anayasa hukuku kitaplarında istisnasız olarak sadece “droit constitutionnel (anayasa hukuku)” başlığı kullanılmaktadır. Eskiden yazılmış ve yeni baskıları yapılan kitapların birçoğunda da başlıklarından artık “institutions politiques (siyasal kurumlar)” veya “siyaset bilimi (science politique)” terimleri atılmıştır. Örneğin Pierre Pactet’nin Institutions politiques, droit constitutionnel isimli eseri de bu duruma güzel bir örnek oluşturmaktadır. Bu eser bu isim altında 1969’dan 2003’e kadar 22 baskı yaptıktan sonra61, 2004’te Ferdinand Mélin-Soucramanien ile birlikte yaptığı, 23’üncü baskısında ismindeki Institutions politiques atılmıştır62. Diğer bir örnek Bernard Chantebout’nun anayasa hukuku kitabı tarafından sağlanmaktadır. Bu kitap, 1978’den 2000’e kadar Droit constitutionnel et science politique (Anayasa Hukuku ve Siyasal Bilim) ismi altında 17 baskı63 yaptıktan sonra, 2001’de 19’uncu baskısında başlıktan Science politique (Siyasal Bilim) ibaresi atılmıştır64.

60. Turpin, op. cit., s.7. 61. Pierre Pactet, Institutions politiques, Droit constitutionnel, Paris, Armand Colin, 22. Baskı, 2003. (avec collaboration de Ferdinand Mélin-Soucramanien). 62. Pierre Pactet ve Ferdinand Melin-Soucramanien, Droit constitutionnel, Paris, Armand Colin, 23. Baskı, 2004. 63. Bernard Chantebout, Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, 17. Baskı, 2000. 64. Bernard Chantebout, Droit constitutionnel, Paris, Dalloz, 18. Baskı, 2001.

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

41

B. TÜRKĐYE’DE Bibliyografya.- Gözler, Anayasa Hukukunun Metodolojisi, op. cit., s.192-256; Tarık Zafer Tunaya, Siyasî Müesseseler ve Anayasa Hukuku, Đstanbul, Đkinci Baskı, 1969, s.106-141; Bülent Nuri Esen, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1970 (http://auhf.ankara.edu.tr/kitaplar/kamu-hukuku/anayasa-hukuku-genel-esaslar-prof-dr-bulentnuri-esen), s.25, 33-38; Hüseyin Atay, “Medreselerin Islahatı”, Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1982, Cilt 25, s.1-45 (www.egitim.aku.edu.tr/ Medreseislahi.pdf).

Türkiye’de anayasa hukuku dersi ilk defa “Hukuku Siyasiye-i Osmaniye-i Dahiliye yani Hukuku Esasiye ve Hukuku Đdare-i Mülkiye” adı altında 1874 yılında açılmış olan Mekteb-i Hukukta 1883 yılında okutulmuştur65. Bu dersi ilk okutan hoca, asıl adı Emil olan Bohemya’da doğmuş Mehmed Emin Efendi’dir66. Daha sonra bu dersi Kemalpaşazade Sait Bey okutmuştur67. 1890 yılında Sait Bey sürgüne gönderilmiştir68. Đkinci Meşrutiyet (1908) ile birlikte, Darülfünunun Hukuk Şubesinde ve Đmparatorluğun çeşitli şehirlerindeki (Selanik, Konya, Beyrut, Bağdat) hukuk mekteplerinde, anayasa hukuku dersi, “hukuk-u esasiye” ismi altında okutulmaya başlanmıştır69. Darülfünunun Hukuk Şubesinde bu ders Celaleddin Arif Bey, Mekteb-i Mülkiyede ise Babanzade Đsmail Hakkı Bey tarafından verilmiştir70. Đsmail Hakkı’nın 1909’da eski harflerle basılan Hukuk-u Esasîye (Đstanbul, 1909) isimli kitabı ilk Türk anayasa hukuku kitaplarından biridir. Bundan sonra Celaleddin Arif’in iki ciltlik Hukuk-u Esasîye’sini (Đstanbul, 1909-1911) görüyoruz. Yine Selanik Hukuk Mektebi hocası olan Osman Sermet’in 1909’da Hukuk-u Esasîye (Selanik, 1909) isimli bir kitabı yayınlanmıştır. Konya Hukuk Mektebinde hoca olan Đbrahim Şinasi’nin Methal-i Hukuk-u Esasîye isimli bir kitabı Konya’da 1910’da basılmıştır. Kemalpaşa-zade Sait’in Hukuk-u Siyasiye-i Osmaniye’si ise Đstanbul’da 1913’te çıkmıştır. Sonra Veli Beyin (Saltık) 1920’de Đstanbul’da basılan Hukuk-u Esasîye isimli kitabı gelmektedir. Osmanlı döneminde son eser 1920 tarihli Feridun Fikri’nin Hukuk-u Esasîye’sidir71. Osmanlı devrinde anayasa şerhi niteliğinde yazılmış eserler da vardır: Ömer Ziyaeddin, Mir'at-t Kanûn-u Esasi, Đstanbul, 1908; Hasan Rıza (Dergüzînîzade), Şer'i Siyasî - Şerh-i Kanûn-u Esasî, Đstanbul, 1910; Mehmet Memduh (Ibn-ir-Refet), Hukuk-u Esasiye ve Şerh-i Kanûn-u Esasî, Dersaadet, 1926 (1910)72. 65. Tarık Zafer Tunaya, Siyasî Müesseseler ve Anayasa Hukuku, Đstanbul, Đkinci Baskı, 1969,s.106. Hüseyin Atay, “Medreselerin Islahatı”, Ankara Üniversitesi Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 1982, Cilt 25, s.1-45 (www.egitim.aku.edu.tr/Medreseislahi.pdf). 66. Tunaya, Siyasî Müesseseler, op. cit., 2. Baskı, s. 106. 67. Ibid. 68. Ibid., s.113. 69. Ibid., s.132. 70. Ibid. 71. Ibid., s.107, 197-203; Esen, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, op. cit., s.33. 72. Bu şerhler Esen, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, op. cit., s.34’te zikrediliyor.

42

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Đstanbul Darülfünunu Hukuk Fakültesinde anayasa hukuku dersleri 1922 yılından 1933 üniversite reformuna kadar Ahmet Mithat (Metya) tarafından verilmiştir73. Reform ile birlikte Ahmet Mithat’ın görevine son verilmiş yerine Ali Fuat Başgil 1933’te atanmıştır74. Başgil, 27 Mayıs 1960 askeri darbesinden sonra üniversiteden uzaklaştırılmıştır. Ali Fuat Başgil, çok partili dönemde Demokrat Partiyi destekledi. Ekim 1961’de Adalet Partisinden 75 A. F. Başgil Samsun senatörü, 1965’te aynı partiden Đstanbul milletve76 kili seçildi. Başgil 17 Nisan 1967’de Đstanbul’da öldü . Ali Fuat Başgil, 1934 yılından 1960 yılına kadar değişik başlıklar altında anayasa hukuku genel eseri niteliğinde çeşitli kitaplar yayınlamıştır: Esasîye Hukuku Dersleri, Đstanbul, 1934; Türkiye Esas Teşkilâtı ve Siyasî Rejimi, Đstanbul, 1939; Esas Teşkilât Hukuku Dersleri, Đstanbul, 1940; Esas Teşkilât Hukuku Dersleri (Cilt II: Demokrasi), Đstanbul, 1942; Esas Teşkilât Hukuku Dersleri (Cilt I, Fasikül I), Đstanbul, 1945; Ana Hukuk Dersleri, Đstanbul, 1948; Türkiye Siyasî Rejimi ve Anayasa Prensipleri, Đstanbul, 1957; Esas Teşkilât Hukuku: Türkiye Siyasî Rejimi ve Anayasa Prensipleri (Cilt I, Fasikül I), Đstanbul, 1960.

Đstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesinde anayasa hukuku öğretimine 1943 yılında Hüseyin Nail Kubalı (Niğde 1903 Đstanbul 1981) katılmıştır. Kubalı, 1943’ten 1971’e kadar değişik başlıklar ile anayasa hukuku kitapları yayınlamıştır: Esas Teşkilât Hukuku Dersleri, Đstanbul, 1943; Devlet Ana Hukuku Dersleri, Đstanbul, 1945; Devlet Ana Hukuku Dersleri, Đstanbul, 1947; Devlet Ana Hukuku DersH.N. Kubalı77 leri, Đstanbul, 1949; Esas Teşkilât Hukuku Dersleri, Đstanbul, 1955,1957, 1959, 1960, 1962, ; Anayasa Hukukunun Genel Esasları ve Siyasî Rejimler, Đstanbul, 1964; Anayasa Hukuku Dersleri: Genel Esaslar ve Siyasî Rejimler, Đstanbul, 1969, 1971.

Đzleyen dönemde Đstanbul Üniversitesi mensubu olup anayasa hukuku ders kitabı yazmış A. Selçuk Özçelik, Orhan Aldıkaçtı, Tarık Zafer Tunaya, Server Tanilli, Erdoğan Teziç, Yıldızhan Yayla, Bakır Çağlar gibi yazarlar da vardır. 1925 yılında açılan Ankara Hukuk Mektebinde anayasa hukuku (esasiye hukuku) dersi ilk önce (1925-1926) Ağaoğlu Ahmet Bey tarafından verilmiştir78. Ağaoğlu’nun Esasiye Hukuku isimli bir kitabı vardır79. Bülent Nuri Esen, Cumhuriyet devrinde anayasa hukukuna dair çıkan ilk kitabın Haşim Refet'in (Hakarar) Hukuku Esasiye (1926) isimli kitabı olduğu not etmektedir80. Ankara Hukuk Mektebinde Ağaoğlu’ndan sonra bu dersi Mahmut Esat (Bozkurt) ver73. Tunaya, Siyasî Müesseseler, op. cit., 2. Baskı, s.146. Bülent Nuri Esen, Ahmet Mithat’ın Hukuk-u Esasiye isimli bir taşbasması olduğu belirtiyor; ama kitabın yayın yeri ve tarihini vermiyor. 74. Tunaya, Siyasî Müesseseler, op. cit., 2. Baskı, s.147 75. www.kocaeli.bel.tr/images/Content/20090525_alifuadbasgil.jpg 76. Biyografisi AnaBritannica’dan alınmıştır (Cilt III, “Başgil” maddesi). 77. http://www.habibgerez.com/fotolar/foto17.jpg’den tarafımızdan alınan kesit. (Kasım 2009) 78. Tunaya, Siyasî Müesseseler, op. cit., 2. Baskı, s.143, 195 79. Esen, Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, op. cit., s.34. 80. Ibid.

43

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

miştir (1926). Daha sonra bu ders, bu okulda 1938 yılına kadar Yusuf Ziya Özer tarafından verilmiştir81. Özer’in Mukayaseli Hukuku Esasîye Dersleri (Ankara, Recep Ulusoğlu Basımevi, 1939) isimli bir kitabı vardır82. Yusuf Ziya Özer’in yerini kısa sürelerle Tahsin Bekir Balta ve Ali Fuat Başgil almıştır. 1944’ten itibaren ise bu Fakültede anayasa hukuku dersi, Bülent Nuri Esen ve Đlhan Arsel tarafından verilmiştir83. Bülent Nuri Esen (Đzmir, 1911 - Ankara 1975)84 1945’ten 1971’e kadar birçok anayasa hukuku kitabı yayınlamıştır85: Anayasa Hukuku, Ankara, 1945, 1946, 1948; Anayasa Hukuku ve Siyasî Hukuk, Đstanbul, 1957; Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, Ankara, 1963; Türk Anayasa Hukuku, Birinci Fasikül, Ankara, 1968, 1971; Anayasa Hukuku: Genel Esaslar, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 197086.

B.N.Esen

87

Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinde anayasa hukuk dersi veren diğer bir kişi de Đlhan Arsel’dir. 1921’de Đstanbul’da doğan Arsel, 1944 yılında Ankara Hukuk Fakültesinde göreve başlamıştır. Arsel, 1978 yılında Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinden istifa etmiştir. Yazar, 1955’ten 1968 yılına kadar değişik anayasa hukuku ders kiİ. Arsel88 tapları yayınlamıştır: Anayasa Hukukunun Umumî Esasları, Ankara, 1955. Anayasa Hukuku (Demokrasi), Ankara, 1964, 1968. Türk Anayasa Hukukunun Umumî Esasları, Ankara, 1965.

Ankara Üniversitesi mensubu olup daha sonraki yıllarda bir anayasa hukuku ders kitabı yazmış Mümtaz Soysal, A. Şeref Gözübüyük, Ergun Özbudun, Cem Eroğul, Yavuz Sabuncu gibi yazarlar da vardır. Not: Burada sadece Türk anayasa hukukunun tarihsel gelişimi verilmektedir. Günümüzde anayasa hukuku kitabı yazmış kişiler için yukarıda “Bilgi Kaynakları” başlıklı birinci bölüme bakınız.

81. Tunaya, Siyasî Müesseseler, op. cit., 2. Baskı, s.143, 151, 195. 82. Bu kitaba şu adresten online olarak ulaşılabilmektedir: http://auhf.ankara.edu.tr/kitaplar/kamuhukuku/ziya-ozer-mukayeseli-hukuku-esasiye-dersleri/ 83. Ibid., s.195. 84. Özgeçmişi için bkz.: http://bulentnuriesen.com/cv.htm (Kasım 2009). 85. Yazarın yayın listesi için bkz. Ergun Özbudun et al. (Haz.,) Prof. Dr. Bülent Nuri Esen’e Armağan, Ankara, Ankara Ü. Hukuk F. Y., 1977, s.XI-XV. Yukarıdaki liste de buradan alınmıştır. 86. Bu kitaba şu adresten online olarak ulaşılabilmektedir: http://auhf.ankara.edu.tr/kitaplar/kamuhukuku/anayasa-hukuku-genel-esaslar-prof-dr-bulent-nuri-esen/ 87. http://bulentnuriesen.com/cv.htm 88. http://gizlibelge.files.wordpress.com/2010/02/ilhan-arsel.jpg

44

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

VII. NĐÇĐN ANAYASA HUKUKUNU ÖĞRENMEK GEREKLĐ? Anayasa hukuku dersinin gerekliliğini açıklarken şu iki soruyu sorup cevap arayabiliriz: 1. Anayasa hukuku, sadece anayasa mahkemesi üyelerini mi ilgilendiriyor?- Đlk bakışta anayasa hukukunun, anayasa mahkemeleri tarafından uygulanan bir hukuk olduğu ve dolayısıyla sadece anayasa mahkemesi üyelerini (ki çoğunlukla sayıları 20’den azdır) ilgilendiren bir hukuk olduğu akla gelebilir. Bu doğru değildir. Anayasa hukuku sadece anayasa mahkemesi üyelerini değil, bütün hukukçuları ilgilendiren bir hukuk dalıdır. Çünkü hukuk bir bütündür. Hukukun dallara ayrılması onun birbirinden bağımsız parçalardan oluştuğu anlamına gelmez. Bütün hukuk dallarının birbiriyle yakından ilişkisi vardır. Medeni hukuk bilmeden, borçlar hukukunu, borçlar hukuku bilmeden ticaret hukukunu öğrenmek mümkün değildir. Keza belli bir ölçüde ceza hukuku, idare hukuku bilmeyen bir hâkimin veya bir avukatın medenî hukuk, borçlar hukuku ve ticaret hukuku gibi alanlarda başarılı bir şekilde mesleğini icra etmesi mümkün değildir. Aynı şey çok daha büyük ölçüde anayasa hukuku için de geçerlidir. Belli bir düzeyde anayasa hukuku bilgisine sahip olmayan bir hâkimin veya avukatın, mesleğinde tam anlamıyla başarılı olması mümkün değildir. Çünkü medenî hukuk, borçlar hukuku, ticaret hukuku, ceza hukuku gibi hukukun diğer dallarındaki temel kanunlar anayasaya dayanır, geçerliliklerini anayasadan alırlar ve anayasaya aykırı olamazlar. Dolayısıyla bir hâkim, önündeki davada uygulayacağı kanun hükmünün anayasaya aykırı olup olmadığını araştırmak durumunda kalabilir. Aynı şekilde, bir avukat, takip ettiği bir davada uygulanacak kanunun anayasaya aykırı olduğunu ileri sürmek durumunda kalabilir. Dolayısıyla anayasa hukuku sadece anayasa mahkemesi üyelerini değil, bütün hukukçuları ilgilendirir. Anayasa hukuku sadece teorik, genel bir şey değil, günümüzde tamamıyla diğer hukuk dalları gibi uygulaması olan bir şeydir. O hâlde anayasa hukukunu bütün hukuk fakültesi öğrencilerinin öğrenmesi gerekmektedir. Nitekim gerek Türkiye'de, gerek yabancı ülkelerde bütün hukuk fakültelerinin ders programlarında bir anayasa hukuku dersi vardır. 2. Anayasa hukuku sadece devletin temel organları olan, cumhurbaşkanı, başbakan, bakanlar ve milletvekillerini mi ilgilendiriyor?- Şüphesiz anayasa hukuku her şeyden önce devletin temel organlarını düzenlemektedir. Dolayısıyla cumhurbaşkanı, başbakan, bakanlar ve milletvekilleri anayasa hukukunun doğrudan doğruya ilgilendirdiği kişilerdir. Ancak anayasa hukuku sadece bu kişileri değil, herkesi, bütün vatandaşları ve hatta bir ülkede yaşayan yabancıları bile ilgilendiren bir hukuk dalıdır. Çünkü vatandaşların temel hak ve hürriyetleri anayasalarda düzenlenmiş ve güvence altına alınmıştır. Gerek bizde, gerek yabancı ülkelerde verilmiş anayasa mahkemesi kararlarına şöyle bir baktığınızda anayasa hukukunda içtihat teşkil eden pek çok önemli kararın bir “gerçek hayat hikayesi”nden çıktığına şahit oluruz. Đki örnek verelim:

BÖLÜM 2: ANAYASA HUKUKU KAVRAMI

45

KUTU 2.5: ANAYASA HUKUKUNUN HERKESİ İLGİLENDİRMESİNE ÖRNEKLER Türkiye'den Bir Örnek: Evli Kadının Çalışması.- Türk Anayasa Mahkemesinin 29 Kasım 1990 tarih ve E.1990/30 ve K.1990/31 sayılı kararına89 konu teşkil eden olayda, İzmir’de şarkıcılık yapmak isteyen bir kadına, kocası izin vermemiş, kadın bu sefer izin alabilmek için İzmir 4’üncü Sulh Hukuk Mahkemesinde dava açmıştır. Davayı hakimin reddetmesi gerekiyordu. Çünkü o zaman yürürlükte olan 1926 tarihli eski Türk Medenî Kanununun 159’uncu maddesi, evli kadının çalışabilmesi için kocasının iznini almasını öngörüyordu. Ancak hakim bu davayı reddetmemiş, eski Medenî Kanunun bu maddesinin Anayasaya aykırı olduğu iddiasıyla Anayasa Mahkemesine başvurmuş, Anayasa Mahkemesi de 29 Kasım 1990 tarih ve E.1990/30 ve K.1990/31 sayılı kararıyla eski Türk Medenî Kanununun 159’uncu maddesinin Anayasaya aykırı olduğuna karar verip bu maddeyi iptal etmiştir. Böylece şarkıcılık yapmak isteyen İzmirli kadın şarkıcılık yapabilmiş ve bu karardan sonra da Türkiye'de çalışmak isteyen kadınlar, kocalarından izin almadan çalışabilmişlerdir. Görüldüğü gibi bu davada uygulanan anayasa hukuku, devletin temel organlarını değil, bütün kadınları ilgilendiren bir anayasa hukukudur. ABD’den Bir Örnek: Brown Kararı (Bir Kız Çocuğunun İlkokula Gitmesi).- ABD Yüksek Mahkemesinin 1954 tarihli Brown v. Board of Education of Topeka90 kararına kadar ABD’nin pek çok eyaletinde, bu arada Kansas’ta zenci ve beyaz çocuklar için ayrı okullar vardı. 1951 yılında Kansas Eyaleti Topeka şehrinde ilkokul öğrencisi bir zenci kız çocuğu olan Linda Brown, zenci okuluna değil, beyaz çocukların gittiği okula gitmek istedi. Ancak okula alınmadı. Bunun üzerine kızın babası okul idaresine karşı dava açtı. Bu davanın temyiz incelemesinde ABD Yüksek Mahkemesi beyaz çocuklar ile zenci çocukların ayrı okullara gitmesinin anayasaya aykırı olduğuna karar verdi ve böylece zenci çocuklar da, beyaz çocukların gittiği okula gitmeye başladı. Görüldüğü gibi bu olaydaki anayasa hukuku, bütün zenci çocukları ilgilendirmektedir (Fotoğraf: Linda Brown91).

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi, anayasa hukuku, sadece bir kaç kişiyi değil, herkesi, neredeyse bütün vatandaşları ilgilendiren bir hukuk dalıdır. O nedenle, anayasa hukuku sadece hukukçular tarafından değil, bütün vatandaşlar tarafından belirli bir ölçüde bilinmesi gereken bir hukuk dalıdır. Türkiye’de liselerde okutulan “yurttaşlık bilgisi” dersi bir nevi basitleştirilmiş “anayasa hukuku” dersidir. Keza Türkiye’de üniversite düzeyinde, anayasa hukuku dersi sadece hukuk fakültelerinde değil, üniversitelerin, kamu yönetimi, uluslararası ilişkiler, maliye, çalışma ekonomisi, iletişim gibi daha pek çok bölümünde okutulan bir derstir. Keza Türkiye’de anayasa hukuku, polis okulları, polis akademisi, harp akademisi gibi yüksek öğrenim kurumlarında da şu ya da bu adlar altında okutulmaktadır. Bunların hepsi yerindedir. Hatta anayasa hukuku, sosyal bilimler alanında eğitim gören bütün üniversite öğrencilerinin okuyabileceği genel bir ortak ders olarak da görülebilir. ■ 89. Anayasa Mahkemesi, 29 Kasım 1990 Tarih ve E.1990/30 ve K.1990/31 Sayılı Kararı, AMKD, Sayı 27, c.I, s.48-64. 90. 347 U.S. 483. 91. www.archives.gov/publications/ref-info-papers/112/images/linda-brown-lg.jpg (Kasım 2009).

DĐZĐN Kemal Gözler, Anayasa Hukukunun Genel Esasları: Ders Kitabı, Bursa, Ekin, 2010.

1648 Devrimi, 334 1917 Đhtilali, 150 A Posteriori Denetim, 442 A Priori Denetim, 441 A verbis legis non est recedendum, 93 Ab Initio Düzenleme Yetkisi, 377 Ab Initio, 106 Abberufungsrecht, 295 ABD Yüksek Mahkemesi, 429 ABD’de Düzenleme Yetkisi, 377 ABD'de Anayasa Değişikliği, 124 Abrogata lege abrogante non revivescit lex abrogata, 99 Act of Settlement 1701, 177, 335 Açıkça Temelden Yoksun, 418 Adalet Çeşmesi, 382 Adalet Dağıtma, 382 Adem-i Merkezî Tipte Anayasa Yargısı, 432 Adem-i Temerküz, 188 Administrative State, 222 Aidiyet, 74 AĐHM Kararları, 420-421 Aile Oyu, 306 Aile Teorisi, 143 Aix-en-Provence Okulu, 38 Aksi ile Kanıt, 90 Aksiyolojik Geçerlilik Anlayışı, 73 Aktif Statü Hakları, 397 Alenî Oy Đlkesi, 310 Alman Federal Anayasa Mahkemesi, 210, 429 Alt Meclis, 338 Amaçsal, 89 Amar, 87 Amendment, 116 Amerikan Modeli Anayasa Yargısı, 432 Amerikan Tipi Kurucu Meclis, 111 Amparo, 445 Ampirik Demokrasi Teorisi, 259 Analogia, 90 Anayasa Değişikliği, 115 Anayasa Hukuku Dogmatiği, 26 Anayasa Hukuku Kavramı, 20-46 Anayasa Hukukunun Bilgi Kaynakları, 1-15 Anayasa Hukukunun Saf Teorisi, 27 Anayasa Hukukunun Tarihsel Gelişimini, 34 Anayasa Hukukunun Uygulama Alanında Genişleme, 39 Anayasa Đçi Hiyerarşi, 75 Anayasa Kavramı, 47-83 Anayasa Konvansiyonları, 56, 81

Anayasa Mahkemeleri, 422-476 -Ek Görev ve Yetkileri, 447 -Yapıları, 429 -Yargılama Usûlleri, 463 -Kararlarının Bağlayıcılığı, 473 -Kararlarının Sonuçları, 471 -Kararlarının Yürürlüğe Girmesi, 470 -Üyelerinin Seçimi, 431 -Denetiminin Kapsamı, 456 -Yargılama Usûlleri, 463 Anayasa Normları Arasında Hiyerarşi Sorunu, 75 Anayasa Normlarının Geçerliliği, 73 Anayasa Şikayeti, 445 Anayasa Türleri, 52 Anayasa Yapma Usûlleri, 106 Anayasa Yargısı, 421-473 -Bireysel Başvuru, 445 -Meşruluğu Sorunu, 423 -Modelleri, 432 -Ön Koşulları, 424 -Ortaya Çıkışı, 428 -Varlık Koşulu, 425 -Varlık Nedeni, 423 Anayasacılık Dalgaları, 71 Anayasacılık Hareketleri, 69-72,79 Anayasacılıksız Anayasalar, 72 Anayasal Değişme, 115 Anayasal Haklar, 395 Anayasal Monarşi, 174 Anayasal Oto-Determinasyon Hakkı, 204 Anayasal Sınırlar, 408 Anayasal Teamül, 80 -Hukukî Değeri Sorunu, 81 Anayasaların Đçerikleri, 63 Anayasaların Yapılması ve Değiştirilmesi, 102-132 Anayasallaşma, 33 Anayasallık Bloğu, 455 Anayasallık Karinesi, 462 Anayasanın Bütünüyle Değiştirilmesi, 115 Anayasanın Göndermede Bulunduğu Normlar, 455 Anayasanın Đstikrarı, 117 Anayasanın Ruhu, 79 Anayasanın Üstünlüğü, 423 Anayasasız Anayasacılık, 72 Anayasasızlaştırma, 105 Anayasaüstülük Sorunu, 74 Anayasaya Karşı Hile, 79 Anayasaya Uygunluk Denetimi, 433-454 -Şekilleri, 443

-Konusu, 447 -Ölçüsü, 454 Anayasayı Değiştirme Usûlleri, 122 Anayasayı Đlga, 105 Animus hominis est anima scripti, 88 Apaçık Çatışma, 434 Appenzell, 274 Aquinalı Aziz Thomas, 166 Ara Normlar, 456 Argumentum a contrario, 91 Argumentum a simili, 90 Aristo, 144 Artık Oyların Dağıtılış Usûlü, 321 Aslî Kurucu Đktidar, 104-114 -Devamlılığı, 113 Assemblée constituant, 111 Atina Demokrasisi, 274 Attributed Power, 96, 98, 208 Avrupa Birliği, 192 Avrupa Đnsan Hakları Mahkemesi, 414-420 Avrupa Konseyi, 415 Avrupa Modeli Anayasa Yargısı, 438 Avusturya, 200, 362, 363, 365, 429 Ayrılma Hakkı, 191, 185, 194 Ayrılma Yoluyla Federalizm, 211 Ayrışık Oy, 468 Azınlıkların Tanınmaması, 185 Azil Yasağı, 288 Aziz Paul, 165 Aziz Thomas, 166 Azledilmeme Teminatı, 389 Baba Soyundan - Ana Soyundan Đntikal, 176 Bacon, 93 Bağımsız Devletin Birleşmesi, 105 Bağımsızlık, 163 Bakan Çeşitleri, 371 Bakan Seçilme Yeterliliği, 371 Bakanlar Arasında Eşitlik Đlkesi, 370 Bakanlar Kurulu, 243, 368 Bakanlar, 370-371 Bakanlık, 370 Bakiye Yetkiler, 98, 208 Baraj, 326 Barışcıl Ayrılma, 105 Barrot, 188 Barthélemy, 106 Barthélemy, 35 Basit Çoğunluk, 344 Basit Devlet, 184 Başbakan, 253, 369-370 Đngilitere’de Ortaya Çıkması, 369 Başbakanın Üstünlüğü Đlkesi, 369 Başkan (Parlamento), 343 Başkan Yardımcısı, 237

488

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Başkan (Başkanlık Sistemlerinde Yürütme Organı), 360-362 Başkanlık Hükûmet Sistemi, 230-242 Başkent Teşkilâtı, 187 Başlangıç (Anayasaların), 64 Başlangıçların Hukukî Değeri, 65 Bauer, 213 Bayrak Yasası, 161 Belçika, 211 Bellum omnium contra omnes, 152 Beş Yıllık Sistem (Quinquennat), 363 Beşinci Fransız Cumhuriyeti, 362 Beyyine hilaf-ı aslı ispat içindir, 96 Biçimsel Geçerlilik Anlayışı, 74 Biçimsel Özgürlükler, 401 Bikameralizm, 337 Bildirim Usûlü, 402 Bileşik Devlet, 183, 189 Bileşik Devlet Ayrımı, 189-196 Bill of Rights, 55, 109, 218, 334, 335 Bill, 55, 333 Bireysel Başvuru (AĐHM), 417-420 Bireysel Hürriyetler, 398 Bireysel Kararlar, 468 Bireysel Oy Đlkesi, 307 Birinci Kuşak Haklar, 397 Birinci Meclis, 337 Birleşim, 343 Birleşme, 211, 137 Birleşme Yoluyla Federalizm, 211 Birleşmiş Milletler Çerçevesinde Đnsan Haklarının Korunması, 414 Bitişik Bölge, 161 Biyolojik Teori, 145 Blok Oylama, 113, 257 Bloke Liste Usûlü, 325 Bluntschili, 145 Bodin, 144, 162 Bonald, 166 Bonapartist Anayasacılık, 113 Bonham Davası, 424 Bordeaux Okulu, 36 Bossuet, 146 Bourg, 133 Boussuet, 144 Bölgesel Devlet, 200, 215-216 Brown v. Board of Education of Topeka, 45, 115 Bulunulan Yerde Oy, 309 Bundesrecht bricht landesrecht, 205 Bundestag, 202 Bundesverfassungssgerichts, 210 Burdeau, 139 Bütçe, 236 Bütün Milletin Temsili Đlkesi, 285 Büyük Daire, 416, 419 Büyük Dük, 362 Cabinet Ministers, 371

Camera, 465 Cardin Le Bret, 165 Carré de Malberg, 35, 106, 348 Cezaî Sorumsuzluk, 365 Cicero, 144 Cinsiyete Bağlı Oy, 304 Civar Sistemi, 176 Clinton, 236 Coğrafî Teminat, 390 Coke (Edward), 94, 424 Comité de salut national, 228 Common Law Kuralları, 55, 56, 81 Commune Concilium, 252 Compagnoni di Luzo, 35 Compétence d'attribution, 98, 208 Compétence de droit commun, 98,208

Compétence d'exception, 98, 208 Compétences attribuées, 96 Compétences concurrentes, 209 Compétences conjointes, 209 Compétences enumérées, 98, 208 Compétences legislatives exclusives, 209 Compétences residuelles, 98, 208 Concurrent Powers, 209 Concurring Opinion, 468 Conflict of Jurisdiction, 210 Conflits d’attributions, 210 Constitution, 20 Constitutional Law, 21 Contra Constitutionem Teamüller, 82 Contra Legem, 375 Contrat Social, 151 Convention, 111 Conventions of the Constitution, 56 Corporation Sole, 370 Costa C. E.N.E.L. Davası, 77 Cromwell, 335 Crown Proceedings Act, 55, 138 Crown Servants, 138 Cumhurbaşkanı, 361-365 -Vekâlet, 363 -Kişisel Suçları, 365 -Görev Süresi, 363 -Hukukî Sorumluluğu, 365 Cumhuriyet, 172, 180-182 -Dar Anlamda Tanımı, 180 -Geniş Anlamda Tanımı, 181 Cumhuriyet Hükûmet Şekli, 204 Cumhuriyetin Đlânı (Đngiltere), 335 Çatışma Çözme Kuralları, 99 Çekirdek Alan, 410 Çevreye Karşı Bağımsızlık, 389 Çift Meşruluk Sorunu, 240 Çift Oy, 306 Çifte Monarşi (Dual Monarchy), 190 Çingeneler, 160 Çoğul Oy, 305 Çoğulcu Demokrasi Anlayışı, 264

Çoğunluğun Mutlakıyeti, 266 Çoğunluk Prensibi, 262 Çoğunluk Sistemi, 316 Çoğunluk, 363 Çoğunlukçu Demokrasi Anlayışı, 263 Çoğunlukçu Demokrasi Modeli, 268

Çok Oy, 305 D’Hondt Usûlü, 323 Daha Az Yetki Đlkesi, 97 Daha Fazla Hak Đlkesi, 97 Dahl, 258, 259 Daire, 416 Danışma Referandumu, 290 Danimarka, 177 Dantzig’te Polonya Uyruklular, 77 Dava (Anayasa Yargısında), 443 -Dava Açma Hakkı, 443 -Dava Açma Süresi, 444, 464 -Dava Açma Yetkisi, 463 -Dava Dilekçesi, 465 -Davanın Açılması, 463 -Davanın Görüşülmesi, 465 Dayanışma Đlkesi, 244 Def’i, 444 Değiştirilemez Hükümler, 61, 119 Demokrasi, 258-269 -Anlayışları, 261-267 -Modelleri, 267-269 -Teorileri, 258-261 Demokratik Egemenlik Teorileri, 166 Demokratik Toplum Düzeninin Gerekleri, 407 Demos, 258 Dermeyan Edilemezlik, 78 Devlet, 133-154 -Terimi, 133 -Tanımı, 133 Devlet Ana Hukuku, 21 Devlet Başkanı, 362-366 -Cezaî Sorumluluğu, 364 -Görev ve Yetkileri, 366 - Sorumluluğu/-suzluğu, 364 Devlet Başvurusu (AĐHM), 417 Devlet Birliği, 190 Devlet Kavramı, 133-154 Devlet Olarak Katılma, 201 Devlet Sekreteri, 371 Devlet Şekilleri, 173-196 Devlet Toplulukları, 183, 191 Devlet Yetkisi (Droit régalien), 382 Devletin Beşeri Unsuru, 155 Devletin Devamlılığı Đlkesi 140 Devletin Faaliyet Alanı, 142 Devletin Federal Yapısı, 118 Devletin Hukukî Kişiliği, 137-138 Devletin Đktidar Unsuru, 162 Devletin Koruma Borcu, 159 Devletin Kökeni Hakkında Teoriler, 143-154

DĐZĐN 489 Devletin Temel Organları, 68 Devletin Toprak Unsuru, 159 Devletin Unsurları, 155-171 Devletin Ülkesinin Bütünlüğü Đlkesi, 161 Devletin Üniter Yapısı, 118 Devletlerin Egemen Eşitliği, 163 Devletlerin Kurulması, 136 Devletlerin Sona Ermesi, 137 Devredilebilir Tek Oy, 324 Devredilmiş Adalet (Justice Déléguée), 382 Devredilmiş Düzenleme Yetkisi, 377

Devrim, 104 Devrimlerin Etkisiyle Anayasasızlaştırma, 105 Deyimsel Yorum, 87 Dış Egemenlik, 163 Dicey, 55, 56 Diktatörlük, 224 Dil Birliği, 156 Dilekçe Hakkı, 408 Dilekçe Hakkının Kanun Tasarısına Dönüşmesi, 333 Din Birliği, 157 Dinî Đfadeler (Anayasalarda), 65 Direkt Hat Sistemi, 175 Divan, 343 Diyalektik Materyalizm, 148 Diyet (Diète)”, 191 Diyet, 191 Doğal Yaşam, 151 Doğaüstü Đlâhî Hukuk Doktrini, 166 Quamdiu se bene gesserint, 390 Doğrudan Demokrasi, 169, 273-278 Doğrudan Oy Đlkesi, 306 Doğrudan Uygulanabilirlik, 206 Dokunulmaz Prensipler, 118 Dolaylı Hat, 176 Dostane Çözüm, 419 Dönem Yasağı, 61 Dörtte Üç Çoğunluk, 126 Dreielementenlehre, 133 Dreyfus, 347 Droit régalien, 382 Dublin Weil Women c. Irlande, 77 Duez, 35 Duguit, 35, 146, 172, 180, 182, 345, 346 Durante bene placito, 390 Duverger, 37 Duverger’nin “Kanunları, 327 Düalist Anlayış, 78 Dünya Çingene Kongresi 160 Dürüst Yorum Đlkesi, 94 Düzeltici Denetim, 442 Düzenleme Yetkisi, 376 Düzenlememe, 461 Düzenleyici Đşlem Yapma Yetkisi, 366

Egemen, 362 Egemen Đktidarın Nitelikleri, 164 Egemen Sınıf, 148 Egemenlik, 161-171 -Bölünmezliği Đlkesi, 165, 185 -Değişik Anlamları, 163 -Devredilmezliği Đlkesi, 165, -Devri, 278 -Kaybı, 137 -Kullanılmasının Devri, 278 -Nitelikleri, 164 -Sahibi Konusunda Teoriler, 165 -Tekliği Đlkesi, 165 -Teorileri, 165 Egemenliğin Kullanılması Bakımından Demokrasi Tipleri, 273-296 Ehliyetsizlik, 301 Ek Güvenceler, 406 Ek Oy, 306 Ekber Evlat Sistemi, 176 Ekklesia, 273 Ekonomik Teori, 148 Ekonomik ve Sosyal Haklara Đlişkin Uluslararası Sözleşme, 414 Eksik Düzenleme, 461 Elverişlilik Đlkesi, 405 Emirname (Ordinance), 376 Emredici Vekâlet, 168, 170, 281-283 Emredici Vekâlet Yasağı, 286 En Büyük Artık Usûlü, 322 En Kuvvetli Ortalama Usûlü, 322 En Üstün Đktidar, 164 Enumerated Powers, 98, 208 Erga Omnes, 473 Esas Bakımından Denetim (Anayasa yargısında), 457 Esas Bakımından Đnceleme Safhası (AĐHM), 419 Esas Teşkilât Hukuku, 21 Esasiye Hukuku, 21 Esastan Ret, 469 Esen, 42, 43 Eski Yunan, 273 Esmein, 35, 106 Espinas, 145 Eşit Đki Meclislilik, 202 Eşit Oy Đlkesi, 305 Eşitler Arasında Birinci, 244, 369 Etat, c’est moi, 137 Eternity Clause, 119 Etiyopya Anayasası, 108 Etkililik, 74 Etkin Siyasal Makamlar, 259 Etnik Bölünmüşlüke, 214 Etnik Federalizm, 213 Evde Oy, 308 Evleviyet, 90, 92 Ex Nunc, 470

Ex Tunc, 470 Exceptio, 444 Exceptiones sunt strictissimae interpretationis, 95, 427 Exclusive powers, 209 Executive Orders (ABD), 377 Expressio unius est exclusio alterius, 90, 91 Expressio Unius Đlkesi, 90 Extinction, 179 Eyalet, 200, 204 Favoreu, 38 Federal Devlet, 198-216 -Terim, 200 -Yargı Organı, 203 -Yasama Organı, 201 -Yürütme Organı, 203 Federal Devlet - Üniter Devlet Karşılaştırması, 197 Federal Devlet ile Federe Devletler Arasında Yetki Paylaşımı, 206 Federal Devletin Yetkilerini Sayma, 208 Federal law shall override land law, 205 Federal Hukukun Doğrudan Uygulanabilirliği, 206 Federal Hukukun Üstünlüğü, 205 Federal Konsey, 229 Federal Meclis, 229 Federal Vatandaşlık, 196, 201 Federalizm, 183, 198-216 -Değerlendirilmesi, 214 -Avantajları, 214 -Dezavantajları, 214 -Nedenleri, 212 Federasyon - Konfederasyon Karşılaştırması, 194, 196 Federasyon (Federal Devlet), 183, 198-216 Federasyon Başkanı, 362 Federasyonda Vatandaşlık, 201 Federasyonların Kurulması, 211 Federasyonun Devlet Yapısı, 199 Federe Devletler, 199, 200, 204-205 - Eşitliği Đlkesi, 202 - Uluslararası Kişiliği, 204 - Yetkilerini Sayma, 208 Federe Vatandaşlık, 196, 201 Felsefî Açı, 25 Felsefî Yaklaşım, 25 Ferdi Hürriyetler, 395 Ferman, 107 Ferrare Üniversitesi, 35 Fesih, 137, 246 Fesih Tehdidi Altında Güvenoyu, 256 Fetret, 176 Filadelfiya Konvansiyonu, 111 Finlandiya, 362, 363, 365

490

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Foedus, 198 Fonksiyonel Anlamda Yargı, 378, 383 Fonksiyonel Federalizm, 213 Fontain of justice, 382 Franklin, 339 Fransa, 363, 365 Fransız Anayasa Konseyi, 429 Fransız Devrimi, 111 Fransız Tipi Kurucu Meclis, 111 Frenler ve Dengeler (Checks And Balances) Sistemi, 237 Friedrich, 213 Gasp, 147 Geciktirici Veto, 62, 127, 356 Geçerli Oylar, 126 Geçmişe Etkili Olarak Yürürlüğe Girme, 470 Geçmişe Yönelik Etki, 470 Geleceğe Yönelik Etki, 470 Geleneksel Anayasa, 52 Genel Baraj, 326 Genel Hükümler, 65 Genel Đrade, 154, 263 Genel Kural, 90 Genel Mahkeme Sistemi, 432 Genel Oy Đlkesi, 168, 302 Genel Vali (Governor-General), 362 Genel Vekâlet, 286 Genel Yetki (Compétence de droit commun), 98, 98, 208, 426, 446, Gens (Geniş Aile, Sülale), 143 Gerçek Anayasa, 73 Gerçek Birlik, 190 Gerçek Özgürlükler, 401 Gerekçe, 467 Gereklilik Đlkesi, 405 Gerrymandering, 315 Giyotin, 257 Gizli Oy, 309, 310 Glarus, 274 Gouvernement d’Assemblée, 170 Governor-General, 362 Gönüllü Đltihak veya Emilme, 137 Görev Süresi, 363 Görev-Seçmenlik (ÉlectoratFonction), 167, 311 Görünüşte Anayasalar, 73 Görüşme (Déliberation), 354, 355 Görüşme (Anayasa Yargısında), 466 Gözübüyük, 43 Gramatikal Yorum, 87 Grand Duke, 362 Great and Model Parliament, 332 Grotius, 219 Grundrecht, 395 Guizot, 35 Güçleştirici Veto, 128, 355 Gündem, 344

Gür (Refik), 427 Güvensizlik Oyu, 248, 254 Habeas Corpus Act, 335 Hagenbach-Bischoff Formülü, 324 Hak, 394 Hakemler (Arbitres), 383 Hakikî Birlik, 183, 190 Hâkim, 386-390 Hâkim Kanunun Ağzıdır, 85 Hakimler Hükûmeti, 459 Hakimler Yüksek Kurullları, 391 Hâkimlerin Atanması, 390 Hâkimlerin Bağımsızlığı, 388 Hakimlerin Kanun Koyucuya Đtaat Duygusu, 93 Hakimlerin Normatif Đdeolojisi, 93 Hâkimlerin Özlük Đşleri, 390 Hâkimlik Teminatı, 389 Hakkın Özü, 406, 407 Hak-Seçmenlik (Électorat-Droit),

Hukukîlik Denetimi, 458 Hukuk-u Esâsiye, 21 Hukukun Diğer Dallarının Anayasallaşması, 33 Huntington, 71 Hükûmet, 368-370 Hükûmet Sistemleri, 217-257 -Tasnifi, 223 Hüküm Fıkrası, 467 Hükümdar (Monarch), 173, 362 Hükümet Darbesi, 104 Hükümet Dışı Kuruluşlar, 420 Hürriyet Asıldır, 395 Hürriyet Karinesi, 97 Hürriyet, 393, 394 Hürriyetçi (Liberal) Anlayış, 395 Hürriyet-Hak Ayrımı, 394 Hürriyetin Monizmi, 398 Hürriyetlerin Bütünlüğü, 398 Impeachment, 235 169, 311 Instrument of Government Hakyemez (Yusuf Şevki), 266, 267 (Đngiltere), 335 Halk, 167 Interpretatio cessat in claris, 93 Halk Egemenliği Teorisi, 110, 169 Irk Birliği, 156 Halk Teşebbüsü, 170, 293 Irka Bağlı Oy, 305 Halk Vetosu, 170, 293 Isdar, 354, 355 Halkoylaması, 60, 170 Ius Sanguinis (Kan Esası), 158 Hamilton, 462 Ius Soli (Toprak Esası, 158 Hanedan Tükenmesi, 179 Đbni Haldun, 146 Hauriou, 35, 181 Đcraî Güç (Force exécutoire), 383 Hava Sahası, 161 Đç Egemenlik, 164 Hazırlık Çalışmaları, 87 Đç Egemenlikteki Değişmeler, 140 Hazine v. Kurt Davası, 427 Đç Geçerlilik, 78 Hearing in plenum, 465 Đç Hukuk Yollarını Tüketme, 417 Helvetya Konfederasyonu, 192 Đç Koruma (THH'lerin), 412 Heraklitos, 146 Đç Yapı (Parlamentoların), 343 Hereditary Peers, 341 Đçişlerinde Bağımsızdır, 204 Herkese Đhtiyacına Göre, 149 Đçişlerine Karışmama Đlkesi, 163 Herkesin Herkesle Savaşı (Bellum Đçtihadî Anayasa Hukuku, 39 Omnium Contra Omnes, 152 Đçtihadîlik, 38 Hesap Sorulabilirlilik, 239 Đçtüzük, 343 Hoadly, 85 Đdare, 186 Hobbes, 151 Đdare Hukuku, 31 Hollingsworth v. Virginia, 451 Đdarî Başvuru Yolu, 413 Homo homini lupus, 152 Đdarî Fonksiyon, 346, 347 Homojenlik Đlkesi, 244 Đdarî Vesayet, 189 House of Commons, 332 Đddia-Tespit-Müeyyide, 347 Hukuk Boşluğu, 104 Đhtilaf, 379 Hukuk Dışılık, 106 Đhtiyarî Oy, 169, 310, 311 Hukuk Dogmatiğini, 26 Đhtiyarî Referandum, 291 Hukuk Genel Teorisi, 26 Đki Defa Görüşülme, 125 Hukuk Kuralı, 47 Đki Dereceli Seçim, 307 Hukuk Kuralları Arasında Çatışma Đki-Başlı Yürütme, 241 Çözme Kuralları, 99 Đki-Başlılık, 243 Hukuk Yaratıcı Olay, 82 Đki-Dereceli, 307 Hukukî Anayasa Anlayışı, 101 Đki-Meclislilik, 202, 204, 337-339 Hukukî Đşlem, 350 - Değerlendirilmesi, 339 Hukukî Kişilik, 137 - Nedenleri, 338 Hukukî Yaklaşım, 26 Đkinci Dönem Anayasa Hukuku, 37

DĐZĐN 491 Đkinci Dünya Savaşı, 104 Đkinci Kuşak Haklar, 397 Đkinci Meclis, 337 Đkinci Mecliste Eşit Temsil, 203 Đki-Turlu Çoğunluk Sistemi, 318 Đktidarın Kişiselleşmesi, 251 Đktidarın Kişiselleşmesinin Önlenmesi, 139 Đleri Sürülememezlik, 78 Đlga Eden Kanunu Đlga Etmek, 99 Đlhak, 137 Đlk Anayasa, 69 Đlk Đncelemeden Ret, 469 Đlk Niyet, 88 Đmparator, 362 Đmpeachment, 235-236 Đmperium Yetkisi, 133, 383 Đn claris non fit interpretatio, 93 Đn dubiis, non præsumitur pro potentia, 97 Đn favorem libertatis, 97, 396 Đn glabo, 286 Đnclusione unius fit exclusio alterius, 91 Đndividual opinions, 468 Đngiliz Anayasa Hukuku, 81 Đngiliz Anayasa Hukukunun Kaynakları, 55 Đngiltere ile Hanover, 190 Đngiltere’de Parlâmentonun Doğuşu ve Gelişmesi, 330 Đnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, 414 Đnsan Hakları, 395 Đnsan Topluluğu, 155 Đnter Partes Etki, 434 Đnternet Demokrasisi, 277 Đnterregnum Yasağı, 176 Đntikal Kuralları, 175 Đntra Constitutionem, 357 Đntra Legem, 375, 376 Đptal Davası, 443, 469 Đrlanda, 362, 363, 365 Đrsî Lordlar, 341 Đrsî Monarşiler, 175 Đsimsiz Hürriyetler, 400 Đspanya, 216, 391 Đspanyol AYM Mahkemesi, 430 Đsrail Anayasası, 57 Đsteğe Bağlı Referandum, 291 Đstikrarsızlık, 249 Đstinaî Hâl Rejimlerinden, 409 Đstisna, 90 Đstisnaî Yetki (Compétence d'exception), 98, 208 Đstişarî Referandum, 290 Đsviçre Konfederasyonu, 192 Đsviçre, 229, 274 Đtalyan Anayasa Mahkemesi, 430 Đtalyan Anayasası 1848, 107

Đtibarî Anayasalar, 73 Đtiraz Yolu (Anayasa Yargısında), 444 Đus dispensandi, 334 Đus soli, 158 Đzin Usûlü, 402 Đzlanda, 362, 363 Đzlanda-Danimarka Birliği, 191 Jandarma Devlet, 142 Jefferson, 117 Jellinek, 133 Jellinek’in Sınıflandırması, 397 Johnson, 236 Joint Jurisdiction, 209 Josephe de Maistre, 166 Judex est lex loquens, 85 Judge-made constitution, 55 Judicis est jus dicere, non dare, 85 Juris Diction, 379 Jurisdictio Yetkisi, 383 Jürisprüdansiyel, 39 Kabine (Cabinet), 243, 252,368 Kabinenin Ortaya Çıkışı, 252 Kabul Edilebilirlilik Đncelemesi, 418 Kabul, 354 Kadınlara Oy Hakkı, 304 Kamu Alacaklarının Devamlılığı, 141 Kamu Hürriyetleri, 395 Kan Esası, 158 Kanada, 214 Kanton, 200, 204 Kanun Hükmünde Kararname Çıkarma Yetkisi, 376 Kanun Tasarısı, 355 Kanun Teklifi, 355 Kanun, 354 Kanuna Aykırı Olmama, 375 Kanuna Dayanma, 374 Kanunla Düzenleme Alanı, 356 Kanunla Sınırlama, 404 Kanunları Uygulama Yönetmelikleri, 376 Kanunların Anayasa Uygunluğu Karinesi, 462 Kanunların Anayasaya Uygunluğunun Siyasal Denetimi, 422 Kanunların Anayasaya Uygunluk Denetimi, 421-476 Kanunların Yapılış Usûlü, 354 Kanun-Parlâmento Kararı Ayrımı, 352 Kanun-u Esasî, 20 Kanunun Ağzı, 85 Kanunun Amacı, 89 Kanunun Sözünden, 93 Kapalı Oy Verme Yeri, 309 Kara Sahası, 160 Karar Referandumu, 291 Karar Safhası, 124 Karar Verme Süresi, 466 Karar Yeter Sayıları, 125, 466

Karar Yetkisi, 124 Kararlar (anayasa mahkemesinin), 467-471 -Kesinleşmesi, 469 -Yayınlanması, 469 -Yazılması (AYargısı), 467 - Yürürlüğe Girmesinin Ertelenmesi, 471 -Zaman Bakımından Etkisi, 470 Kararname, 376 Karasuları, 161 Karma Devlet, 183, 189 Karma Liste Usûlü, 325 Karma Seçim Sistemleri, 326 Karşı Oylar, 468 Karşı-Đmza, 56, 367 Karşılıklı Etkileşim Araçları, 235, 247 Katı Anayasa, 59 Katılık Problemi, 240 Kaza, 378 Kelsen, 51, 76, 428, 438 Kısıtlı Oy, 303 Kısmî Yenileme, 338 Kıta Sahanlığı, 161 Kıyas, 90 Kıyas Yasakları, 90 King can do no wrong, 55, 138 King is never an infant, 177 King never dies, 177 King, 362 Kişi Hak ve Hürriyetleri, 395 Kişisel Federalizm, 213 Kişisel Oy Đlkesi, 308 Kişisel Suçları, 365 Kişisel ve Siyasal Haklara Đlişkin Uluslararası Sözleşme, 414 Klasik Demokrasi – Marksist Demokrasi Anlayışları, 267 Klasik Demokrasi, 262 Klasik Teorisi, 35 Kolejyallik Đlkesi, 244 Kolektif Hürriyetler, 398 Kolektif Sorumluluk, 244 Kolektif Vekâlet Đlkesi, 286, 287 Komisyonlar, 343 Komite, 416 Komünizmin Alt Aşaması, 149 Komünizmin Üst Aşaması, 149 Konfederasyon, 183, 191-193 Kongre, 237 Konu Unsuru, 460 Konvansiyon, 111 Korku Atmosferi, 292 Korporatif Federalizm, 212-214 Koruma, 159 Köy Derneği, 276 Kral, Krallar, 173, 361, 362, 364, 366, 367, 368, 372 Kral Haksızlık Yapmaz, 55

492

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Kral Hiçbir Zaman Küçük Değildir, 177 Kral Öldü, Yaşasın Kral, 177 Kral Saltanat Sürer, Ama Yönetmez, 179 Kralın Cezaî Sorumsuzluğu, 364 Kralın Şahsının Dokunulmaz Olması, 364 Kralın Şahsının Kutsal Olması, 364 Kraliçe, 362 Kraliyet Ailesi, 175 Kralların Hukukî Sorumsuzluğu, 365 Kubalı, 42 Kural-Đşlem, 345 Kurucu Đktidar - Kurulmuş Đktidarlar Ayrımı, 103 Kurucu Đktidar, 102-132 Kurucu Meclis, 112 Kurucu Referandum, 110, 112 Kurulmuş Đktidar, 103 Kurumsal Anayasa Hukuku, 39 Kutuplaşma, 251 Kuvvet ve Mücadele Teorisi, 146 Kuvvetler Ayrılığı Sistemleri, 230 Kuvvetler Ayrılığı Teorisi, 217- 223 Kuvvetler Birliği Sistemleri, 223 Kuvvetlerin Đşbirliği, 242 Kültürel ve Etnik Bölünmüşlük, 212 Laferrière, 35, 82 Lafzi Yorum Metodu, 87 Laiklik, 66 Länder Vatandaşlığı, 201 Länder, 200 Landsgemeinde, 274 Lane, 182 Latran Andlaşması, 160 Law Lords, 255 Le roi règne, mais ne gouverne pas, 179 Leviathan, 152 Lewinsky, 236 Lex posterior derogat legi priori, 99 Lex specialis derogat legi generali, 99 Lex superior derogat legi inferiori, 99, 433 Liberal Anlayış, 395 Liberal Görüş, 142 Lijphart, 182, 213, 259, 261, 267, 338 Lincoln, 258, 409 Liste, 324 Listeli Đki-Turlu Çoğunluk Sistemi, 318

Listeli Tek-Turlu Çoğunluk Sistemi, 317 Locke, 152, 218, 396 Long Parliament, 334 Lordlar Kamarası, 252 Loser loses all, 240

Loysel, 224 Lozan Sulh Muahedenamesi, 141 Lütherci Evanjelik Mezhebi, 177 Machivelli, 133 Maddî Anayasa Hukuku, 39 Maddî Anlamda Anayasa, 49 Maddî Anlamda Kanun, 354 Maddî Geçerlilik Anlayışı, 74 Maddî Kriter (Devlet Fonksiyonlarını Ayırmada), 345, 379 Maddî Kriterin Eleştirisi, 347 Maddî Sınırlar, 118 Magna Carta Libertatum, 109, 331 Magnum Concilium, 252, 330 Mahallî Đdareler, 188 Mahfuz Alan, 356 Mahkeme Kavramı, 385 Maistre, 166 Maledicta est expositio quae corrumpit textum, 94 Manevî Unsur, 80 Mantıki Yorum Metodu, 88 Marbury v. Madison, 428, 433, 435 Marksist Demokrasi Anlayışı, 267 Marksist Devlet Teorisi, 148 Marksist Özgürlük Anlayışı, 401 Marshall, 435 Marsilius Patavinus, 144 Materyalizm, 148 Mecburî Halkoylaması, 128 Mecburî Oy, 168, 310, 311 Mecburî Referandum, 291 Meclis Hükûmeti Sistemi, 225-228 Meclis, 329 Meclisin Sürekliliği, 226 Mefhum-u Muhalefet, 91 Mekanist Anayasa Anlayışı, 101 Mektupla Oy, 309 Merkezî Devlet, 199 Merkezî Đdarenin Taşra Teşkilatı, 187 Merkezî Đdare, 187 Merkezî Tipte Anayasa Yargısı, 438 Mesaj, 236 Meslekî Oy, 308 Meşrutî Monarşi, 174 Metin (Yüksel), 404 Metinselcilik, 87 Mevsuk Yorum, 85 Militan Demokrasi Anlayışı, 266 Millet, 110, 155-159, 167 Milletin Bölünmezliği, 185 Milletlerarası Antlaşmalar, 452 Milletvekili, 340 Millî Bakiye, 323 Millî Egemenlik Teorisi, 110, 167 Milliyetler Prensibi, 159 Misak, 108 Model Parlâmento, 331 Monark, 173

Monarşi Çeşitleri, 173 Monarşi, 172, 173, 180 Monarşi, 173-180 Monarşik Usûller, 107 Monarşilerde Devlet Başkanları, 362, 364, 366, 367, 368, 372 Monarşilerin Değeri, 179 Monicagate, 236 Monist Anlayış, 78 Monist, 360 Monokameralizm, 336 Montesquieu, 85, 93, 219 Muhalefet Şerhi, 468 Muhalefetin Đktidar Olma Şansı, 260 Mutlak (Đki-Turlu) Çoğunluk, 315 Mutlak Demokrasi, 262 Mutlak Monarşi, 174, 223 Mutlak Monarşilerden Sınırlı Monarşilere Geçiş, 108 Mutlak Primogenitur, 176 Mutlak Veto, 62, 128, 355 Mücadeleci Demokrasi, 266 Müdahaleci Görüşler, 142 Müeyyide, 48 Mülkî (Ülkesel, Yersel), 193, 204 Münhasır Ekonomik Bölge, 161 Münhasır Yetkiler, 209 Münhasır Yetkiler-Ortak Yetkiler, 209 Mürekkep Devlet, 189 Müzakere, 466 Myers v. United States, 361 Naip Prens, 178 Naiplik, 178 Napoleon Bonaparte, 113, 293 National Prohibition Cases, 451 Necessitas non habet legem, 409 Negatif Statü Hakları, 397 Nemo aliquam partem recte intelligere potest…, 89 Nemo iudex in sua causa, 387 New England, 276 Nispî Çoğunluk, 344 Nispî Temsil Sistemi, 319-324 -Liste Çeşitleri, 324 -Diğer Formülleri, 324 Nitelikli Çoğunluk, 60, 126, 344, 363 Nixon, 236 Niyabet, 178 No representation without taxation, 303 No taxation without representation, 303 Non est potestas nisi a deo, 165 Norm Koyma Yetkisi, 186 Norman Đstilası, 330 Normatif Anayasa Hukuku, 39 Normatif Çeşme, 68 Normatif Demokrasi Teorisi, 258 Normlar Hiyerarşisi, 51

DĐZĐN 493 Norveç-Đsveç Birliği, 191 Numerus Clausus Sayma, 91 Obiter Dictum, 467 Objektif Millet Anlayışı, 156 Objektif Sınırlar, 408 Olağanüstü Hâl, 410 Oligarşinin Demir Kanunu, 228 Ombudsman, 413 Omnis potestas a deo, 165 Omnis potestas a deo, per populum, 166 Onay Referandumu, 291 Onay Safhası, 127 Onay, 354 Ondördüncü Louis, 137, 140 One man, one vote, 305 Ope legis, 176 Open Door, 77 Opinio necessitatis, 80 Opinio seriatim, 468 Oppenheimer, 146 Optimal Katılık Derecesi, 63 Orange Prensi William III, 179 Oranlılık Đlkesine, 405 Organik Anlamda Yargı, 383 Organik Kriter, 348, 381 Organizmacı Teori, 145 Original intent, 88 Ortak Yetkiler, 209 Otantik Yorum, 85 Otomatik Đntikal, 177 Otoriter Diktatörlükler, 225 Oturum, 343 Oy Hakkı, 298-315 -Kişiselliği, 308 -Eşitliği, 305 -Bireyselliği, 307 -Genelliği, 302 -Đlkeleri, 302 -Şartları, 300 Oy Vermenin Niteliği, 311 Oy, 299 Oydaşmacı Demokrasi, 271 Oylama, 299 Ölçü Normlar, 454 Ölçülülük Đlkesi, 404 Ön Denetim, 464 Ön Referandum, 290 Önceden Bilinebilirlilik, 239, 250 Öncelik, 92 Öneri, 354 Önleyici Denetim, 441 Özbudun, 43, 94, 356 Özçelik, 42 Özel Hukuk, 32 Özel Kaynaklar, 1 Özel Mahkeme Sistemi, 438 Özerk Bölge, 215 Özerk Düzenleme Yetkisi, 376, 377

Özerk Kararname Çıkarma Yetkisi, 376 Özgül Güvenceler, 400, 406, 406 Özgürleştirme, 401 Özgürlük, 393 Pacta Sunt Servanda Đlkesi, 452 Panachage, 325 Papalık, 160 Parâmentonun Feshi, 125 Parlâmenter Bağışıklıklar, 342 Parlâmenter Cumhuriyetlerde Cezai Sorumsuzluk, 365 Parlâmenter Hükûmet Sistemi, 242-257 -Ortaya Çıkışı, 251 -Yürütme Organı, 361 Parlâmento Đçtüzükleri, 452 Parlâmento Kararları, 352, 353, 453 Parlâmento Üyeliği, 340-342 Parlâmentolar, 252, 329-345 -Çalışma Düzeni, 343 -Görev ve Yetkileri, 358 -Đç Yapısı, 342, 343 -Yapısı (Tek-Đki Meclisli), 336 Parlâmentonun Devamlılığı, 344 Parlâmentonun Egemenliği, 313 Parlâmentonun Đkiye Bölünmesi, 332 Parlâmentoyu Toplantıya Çağırma,366 Partes potentiales summi imperii, 219 Petition of Rights, 55, 334 Platon, 145 Plebisit, 113, 292 Plebisiter Diktatörlükler, 224 Plessy v. Ferguson, 115 Poliarşi, 259 Polis, 133 Portekiz Anayasa Mahkemesi, 430 Portekiz, 362 Potestas stricte interpretatur, 97 Powers are narrow, rights broad, 97, 396 Pozitif Statü Hakları, 397 Praeter Constitutionem Teamüller, 81 Presumption of Liberty, 97 Prezidansiyalizm, 231 Primogenitur, 175 Primus inter pares, 369 Principle of Least Authority, 97, 396 Principle of Most Rights, 97, 396 Privy Council, 333, 369 Pro Futuro Etki, 470 Pro Praeterito Etki, 470 Proletarya Diktatörlüğü, 150 Proleterya Devrimi, 149 Protectio trahit subjectionem et subjectio protectionem, 159 Providansiyel Đlâhî Hukuk Doktrini, 166 Quamdiu se bene gesserint, 390

Québec, 214 Qui dicit de uno negat de altero, 91 Qui potest maius, potest minus, 92 Quinquennat, 363 Quorum for decisions, 125 Quorum for meeting, 126 Quorum, 344 Raportör Hakim, 465 Rasyonelleştirilmiş Parlâmentarizm, 255-227 Ratio Decidendi-Obiter Dictum, 467 Re muore mai, 177 Realist Yorum Teorisi, 100 Recall, 170, 296 Referandum, 170, 289 Renan, 157, 158 Renner, 213 Res Judicata, 379 Res Publica, 133, 180 Residual Powers, 98, 208 Resmî Dil, 185 Resmî Din, 66 Resmî Kaynaklar, 1 Ret Kararı, 469 Roi est mort, vive le roi, 177 Romieu, 409 Rossi, 35 Rousseau, 110, 153-154,169, 263,277 Royal Assent, 333 Ruh (Anayasanın), 79 Rüşt Yaşı, 177 Sadakat, 159 Saf Demokrasi, 273 Saf Temsilî Demokrasi, 279 Saflık, 28 Sahipsiz Toprak Parçası, 136 Saint-Lague Formülü, 324 Salik Kanunu, 176 Salt Çoğunluk, 363 Salt veya Mutlak Çoğunluk, 344 Savaş Esiri, 159 Savaş Hali, 409 Sayılmış Yetkiler (Compétences Énumérées), 98, 208 Scalia, 87 Scrutton, 409 Seans, 343 Secundum Constitutionem Teamüller, 82 Secundum Constitutionem, 357 Secundum Legem, 357, 375, 376, 377 Seçilme Yeterliliği, 341, 362 Seçim Barajları, 326 Seçim Çevresi Barajı, 326 Seçim Çevresi Düzeyinde Nispî Temsil, 321 Seçim Çevresi, 315 Seçim Kotası, 321 Seçim Rüştü, 300

494

ANAYASA HUKUKUNUN GENEL ESASLARI (DERS KĐTABI)

Seçim Sistemleri, 316-327 Seçim Uyuşmazlıkları, 313-314 -Siyasal Çözümü Sistemi, 313 -Yargısal Çözümü Sistemi, 314 Seçimin Samimiliği, 312 Seçimler Serbest Olmalıdır, 260 Seçimler, 298-328 Seçimlere Katılmama, 311 Seçimlerin Serbestliği Đlkesi, 312 Seçimli Monarşiler, 179 Seçme Hakkı, 299 Seçme Yetkisi, 362 Seçmen Listesi, 301 Seçmenin Bağımsızlığı, 312 Self-Determinasyon Hakkı, 159 Semi-Salic Law, 176 Senato, 237 Senatör, 340 Seniorat Sistemi, 176 Septennat, 363 Serbest Oy, 312 Serbestlik Usûlü, 402 Serinleme Süreleri, 256 Sert Kuvvetler Ayrılığı, 230 Servete Bağlı Oy, 303 Sıfat-ı arızada aslolan ademdir, 95 Sıkıyönetim, 409 Sınıf Savaşımı, 148 Sınıflar (Ordres), 308 Sınırlandırmanın Sınırları, 403 Sınırlı Demokrasi, 263 Sınırlı Monarşi, 174 Sınırlı Oy, 168 Sınırsızlık, 106 Si veut le roi, si veut la loi, 224 Sieyès, 103 Silent enim leges inter arma, 409 Simon de Montfort, 331 Sistematik Yorum, 88 Siyasal Bilim Yaklaşımı, 37 Siyasal Denetimi, 422 Siyasal Felsefe, 30 Siyasal Kurumlar, 37 Siyaset Bilimi, 28 Siyasî Parti Grupları, 343 Siyasî Rüşt, 300, 301 Siyasî Sorumluluk, 364 Siyasî Tarih, 30 Sofistler, 146 Sole Corporation, 252 Somut Norm Denetimi, 444 Sonraki Referandum, 290 Sosyal Demokrat Görüş, 142 Sosyal Devlet, 142 Sosyal Oy, 308 Sosyal Sözleşme Teorisi, 151154, 169, 277 Sosyalist Görüş, 142 Sosyalist Toplum, 149

Sosyolojik Federalizm, 213 Sosyolojik Yaklaşım, 25 Soyut Norm Denetimi, 443 Sözleşmenin Kapsamı, 415 Speaker, 56, 81, 332 Spesifik Güvenceler, 400 SSCB, 151, 230, 283 Stare Decisis, 433 Status naturae, 151 Statute Law, 55 Statute, 333 Statuto Albertino, 59 Statutory Powers, 377 Strasbourg Okulu, 36 Su Sahası, 161 Suçlandırma, 235 Summa potestas, 164 Superposition, 199 Supreme Court of the United Kingdom, 255 Suudi Arabistan, 182 Sübjektif Millet Anlayışı, 157 Süre Yasağı, 61 Şahsî Birlik, 183, 190 Şekil Bakımından Denetim, 457 Şekil, 456 Şeklî Anayasa - Gerçek Anayasa Ayrımı, 73 Şeklî Anlamda Anayasa, 49 Şeklî Anlamda Kanun, 354 Şeklî Kriter, 348 Tabiat Hali, 151, 396 Tabiat Hâli, 396 Tabiî Hak Doktrini, 396 Tabiî Hal, 151 Tabiî Senatörler, 341 Tacın Đrtihali, 178 Tacın Otomatik Đntikali, 177 Taç (Crown), 252 Taç Giyme Töreni (Coronation), 177 Tahkim, 475 Talebin Gerekçesiyle Bağlı Olmamak, 467 Taleple Bağlılık, 466 Tali Kurucu Đktidar, 114-130 -Biçimleri, 122 -Sahibi, 117 Tam Demokrasi, 273 Tam Nispî Temsil, 323 Taraflar Arasında (Đnter Partes) Bağlayıcılık, 472 Tarihî Yaklaşım, 25 Tarihi Yorum, 87 Tarihsel Materyalizm, 148 Tasarılı Teşebbüs, 294 Tasarısız Teşebbüs, 294 Tasdikî Referandum, 291 Tasrih Mukabelesinde Delalete Đtibar Yoktur, 93

Taşra Teşkilatı, 187 Teamül, 80 Teamülî Anayasa, 52, 53 Tek Başına Bir Makam (Corporation Sole), 370 Tek Dereceli Seçim, 306 Tek Devlet, 184 Tek-Başlı, 241 Tek-Başlılık, 231 Tek-Đsimli Đki-Turlu Çoğunluk Sistemi, 318 Tek-Đsimli Tek-Turlu Çoğunluk Sistemi, 316 Teklif Safhası, 123 Teklif Yetkisi, 123 Tek-Meclisi ve Đki-Meclisli Parlâmentolar, 336-338 Tek-Meclislilik, 336 Tekrar Seçilebilirlilik, 363 Tek-Turlu Çoğunluk Sistemi, 316 Teleolojik Metod, 89 Teleolojik Yorum, 89 Temel Hak ve Hürriyetler, 393-421 -Arasında Hiyerarşi, 398 -Korunması, 412 -Kötüye Kullanılamaması, 402 -Kullanılmasında Sistemler, 402 -Sınıflandırılması, 396 -Sınırlanması, 403 -Sınırlılığı, 408 -Süjeleri, 400 Temel Đlkeler (Anayasaların), 65 Temel Kanun Tipi Anayasa, 110 Temel Kanun, 110 Temsil Kavramı, 279 Temsil Olunan Kişi, 279 Temsilci, 279, 340 Temsilci-Görevli Ayrımı, 280 Temsilcilerin Azli (Recall), 168, 170, 295 Temsilî Demokrasi, 168, 169, 278-289 Temsili Sistem, 110 Temsilî Vekâlet Teorisi, 284 Temsilsiz Vergi Olmaz, 303 Teokratik Egemenlik Teorileri, 165 Tercihli Oy Usûlü, 325 Terra Nullius, 136 Terra, 133 Teşebbüs Kudreti, 357 Teşriî Başvuru Yolu, 412 Teşrii Devir Yoluyla Düzenleyici Đşlem Yapma Yetkisi, 376 Teşriî Devir, 376 Teşriî Komisyonlar, 343 Teşriî Masûniyet, 342 Teşriî Olmayan Komisyonlar, 343 Teşriî Referandum, 292 Teşriî Tarih, 88

DĐZĐN 495 Teşriî Zorunluluk Hali, 257 Textualism, 87 Tiers Etat, 103 Toplantı Dönemi (Session), 344 Toplantı Yetersayısı, 126, 344 Toplantılarını Erteleme, 366 Toplantılarını Kapatma Hakkı, 366 Toplantıya Katılan Üye Sayısı, 126 Topluluk Oyu, 308 Toprak Esası, 158 Total Revision, 116 Totaliter Diktatörlük, 225 Toulouse Okulu, 36 Tout ce que la loi ne défend pas est permis, 98 Toute justice émane du roi, 224 Town Meeting, 276 Travaux préparatoires, 87 Tribü (Boy, Kabile, Aşiret), 143 Troper, 101 Tunaya, 42 Tutulmuş Adalet (Justice Retenue), 382 Türk Anayasa Mahkemesi, 430 Ulusal Artık Sistemi, 323 Ulusal Baraj, 326 Ulusal Düzeyde Nispî Temsil, 320 Uluslararası Hukuk Normlarının Anayasaüstülüğü Sorunu, 76 Uluslararası Hukuktan Doğan Yükümlülükler, 410 Uluslararası Hükümet Dışı Kuruluşlar, 420 Uluslararası Koruma, 414 United States v. Sprague, 451 Uri, 274 Usul-Füru (Direkt Soy) Sistemi, 175 Ut Singuli, 286 Uydu Partiler, 260 Uyuşmazlık (Đhtilaf, Litige), 379 Uyuşmazlık Çözme, 386 Uyuşmazlık Kavramı, 379 Uzlaşmacı Demokrasi Modeli, 268 Uzlaşmacı Demokrasi, 271 Uzun Parlâmento, 334 Üç Değişik Geçerlilik Anlayışı, 73 Üç Unsur Teorisi, 133 Üçte Đki Çoğunluk, 126 Üçüncü Kuşak Haklar, 397 Ülke Barajı, 326 Ülke, 159-162 Ülkenin Bölünmezliği, 185 Ülkenin Bütünlüğü, 161, 185 Ülkenin Kısımları, 160 Ülkesinin Bütünlüğü Đlkesi, 161 Üniter Devlet, 184-189 Üniter Devlet-Bileşik Devlet Ayrımı, 184-196 Üretim Biçimleri, 148 Üst Meclis, 338

Üye Tam Sayısının Salt Çoğunluğu, 60, 126 Vatandaş Hakları, 395 Vatandaşın Sadakat, 159 Vatandaşlık, 158, 196, 201, 300 Vedel, 36, 75, 76 Vekâlet, 281 Vekaletle Oy, 309 Vekil-Kral, 178 Venedik Komisyonu, 3 Veraset Kuralları, 175 Veraset, 172 Verbis standum ubi nulla ambiguitas, 93 Verfassungsrecht vergecht, verwaltungsrecht besteht, 31 Vergiye Bağlı Oy Đlkesi, 303 Vergiye Muvafakat Silahı, 333 Verilmiş Yetki, 96, 98, 208, 427, Veto, 144, 236 Viyana Sözleşmesi, 77 Walpole, 253 Watergate, 236 Westminster Modeli Demokrasi, 268 William I, 330 Wilson, 144 Winner takes all, 240 Witan, 330 Witangemote, 330 World Romani Congress, 160 Ya Hep, Ya Hiç Oyunu, 240 Yabancılar, 408 Yaklaşım Açıları, 25 Yapıcı Güvensizlik Oyu, 256 Yapısal Açıdan Yargı Organı, 384 Yaptırım, 48 Yargı Fonksiyonu, 346, 378-383 Yargı Organı, 383-391 Yargı, 378-391 Yargıç Yapısı Anayasa, 55 Yargılama Yetkisi, 382 Yargısal Başvuru Yolu, 413 Yarı-Başkanlık Sistemi, 241-242, Yarı-Doğrudan Demokrasi, 289296 Yarı-Salik Kanunu, 176 Yarışan Yasama Yetkisi, 209 Yarışan Yetkiler, 209 Yasama, 329-358 Yasama Bağdaşmazlığı, 341 Yasama Bağışıklığı, 342 Yasama Dokunulmazlığı, 342 Yasama Dönemi, 343 Yasama Fonksiyonu, 345-358 -Özellikleri, 356 Yasama Đşlemleri, 349-351 Yasama Kuvvetinin Zayıflaması, 222 Yasama Meclisi, 329 Yasama Organı, 329-345

-Düzenleyici Đşlemi, 352 -Yargı Organından Ayrılması, 329 -Yürütme Org. Ayrılması, 329 Yasama Referandumu, 292 Yasama Sorumsuzluğu, 342 Yasama Yetkisi, 356-359 -Aslîliği, 357 -Devredilmezliği, 358 -Genelliği, 356 Yasamanın Güveni, 245 Yaşama Hakkı, 411 Yayım, 354 Yazılı Anayasa, 52 Yazısız Anayasa, 52 Yedek Üyeler, 466 Yedi Yıllık Sistem (Septennat), 363 Yeni Anayasa Hukuku, 38 Yeni Kuşaklar Teorisi, 117 Yerel Yönetimler, 188 Yerindelik Denetimi, 458 Yeteneğe Bağlı Oy, 303 Yeter Sayı (Quorum), 363 Yetki Bölüşümü Usûlü, 208 Yetki Genişliği, 188 Yetki Paylaşımı (Federalizmde), 197, 206, 208 Yetki Uyuşmazlıkları, 210 Yetki Uyuşmazlıklarının Yargısal Çözüm Yolu, 210 Yetkiler Dar Yorumlanır, 97 Yorum, 84-101 -Đlkeleri, 93-101 -Yöntemleri, 87-90 -Mantık Kuralları, 90-93 Yumuşak Anayasa, 59 Yumuşak Kuvvetler Ayrılığı Sistemi, 242 Yunanistan, 363 Yürütme, 359-378 Yürütme Fonksiyonu, 372-376 -Özellikleri, 374 -Yargı Fonksiyonundan Ayrılması, 373 -Yasama Fonksiyonundan Ayrılması, 372 Yürütme Đşlemi, 373 Yürütme Đşlemlerinin Türleri, 373 Yürütme Organı, 359-372 -Düzenleme Alanı, 375 -Düzenleyici Đşlemleri, 376 -Yapısı, 360 Zaruret Hâli Teorisi, 409 Zımnî Güven, 256 Zımnî Đlga Doktrini, 116 Zorlama Gücü, 195 Zorunlu Oy, 169 Zorunlu Referandum, 291■